دو زبانگی و دوگانگی زبان در شعر عربیِ دوره انحطاط
نویسندگان
روح اله صیادی نژاد؛ حسین ایمانیان
چکیده
دو زبانگی و دوگانگی زبان از جمله مسائلی است که از دیر باز در همه زبانهای دنیا دیده شده است و همواره درباره آن نگرانیهایی مطرح بوده است؛ چرا که به باور برخی، این دو پدیده رفته رفته از رقت و انسجام زبان میکاهد و سبب ضعف و سستی در آن میگردد. دوگانگی زبان و دو زبانگی اگر چه با توجه به شرایط مکانی، زمانی، ﻧﮋادی، مسائل اجتماعی، اوضاع سیاسی و فرهنگی حاکم بر جامعه، متغیر است؛ اما در هر سطحی که باشد سبب ضعف زبان گردیده و اندک اندک آن را از جایگاه رفیع خود دور میسازد. عصر مملوکی و عثمانی یا دوره انحطاط ادبی در ادبیات عرب، یکی از دورههایی است که در آن زبان عربی بیشتر از هر زمان دیگر دچار آمیزش زبانی گردید و از آسیبهای آن در امان نماند. به گمان میرسد که در این عصر به دلیل حضور حاکمان غیر عرب بویژه حاکمان دارای نژاد ترک و در پی آمیزش نژادی، این پدیده بگونهای بارزتر و چشمگیرتر نسبت به دیگر دورههای تاریخی در ادبیات عرب، خود را نشان داد. البته بهتر است برای این دوره، به جای دو زبانگی از اصطلاح چندزبانگی بهره بگیریم؛ زیرا میان زبانهای عربی، فارسی، ترکی و گاه زبانهای دیگر ملتهای ساکن در جهان اسلام آن روز، دستکم نزد ادیبان و سیاستمداران، پیوندی ناگسستنی وجود داشته است. نگارندگان پژوهش پیش رو برآنند که ضمن آوردن نمونههایی از این دو پدیده در شعر عربی این دوره، به بررسی چرایی پیدایی و پیامدهای منفی و گاه مثبتی بپردازند که برای شعر عربی داشته است.
کلیدواژه ها
دوگانگی زبان؛ دو زبانگی؛ شعر عربی؛ دوره انحطاط؛ زبان فصیح و عامیانه
برای دانلود فایل کامل مقاله اینجا کلیک کنید
مراجع
منابع و مآخذ
الف) منابع فارسی
سامرائی، ابراهیم.(۱۳۷۶ش). زبانشناسی تطبیقی؛ ترجمه سید حسین سیدی، سبزوار، چاپ اول، تهران: دانشگاه تربیت معلم.
- کالوه، لویی ژان.(۱۳۷۹ش). درآمدی بر زبانشناسی اجتماعی؛ ترجمه محمد جعفر پوینده، چاپ نخست، تهران: انتشارات نقش جهان.
- کمالی، بهناز.(۱۳۸۴ش). دو زبانگی؛ چاپ نخست، تهران: انتشارات مدرسه.
- ناشناس.(۱۳۵۳ش). پلی میان شعر هجائی و عروضی فارسی در قرن اول هجری ترجمه آهنگین از دو جزو قرآن مجید؛ به اهتمام و تصحیح احمد رجائی، بیچا، تهران: انتشارات فرهنگ ایران.
- واین رایش، اوریل.(بیتا). برخورد زبانها؛ ترجمه ناصر بقایی و حمید سرهنگیان، بیچا، تبریز: چاپخانه آذربادگان
ب)منابع عربی
قرآن کریم.
الأبشیهی، شهاب الدین. (۱۴۱۵ق- ۱۹۹۵م). المستطرف فی کلّ فن مستظرف؛ الطبعه الأولی، بیروت: دار الأضواء.
ابن جنّی. (د.ت). الخصائص؛ تحقیق علی النجار، لاط، القاهره: دارالکتب.
ابن خلدون. (د.ت). المقدمه؛ الطبعه الاولی، بیروت: دار الفکر.
ابن منظور، محمد بن مکرّم.(۱۴۰۵ق). لسان العرب؛ لاط، قم: أدب الحوزه.
ابن نباته المصری.(۱۳۲۳ق). الدیوان؛ لاط، القاهره: مطبعه التمدن بعابدین.
أمین، بکری شیخ.(۱۴۰۰ق- ۱۹۸۰م). مطالعات فی الشعر المملوکی والعثمانی؛ الطبعه الثالثه، بیروت: دار الآفاق الجدیده.
باشا، عمر موسی.(۱۴۰۹ق). الأدب فی بلاد الشام فی عصور الزنکیین والأیوبیین والممالیک؛ الطبعه الاولی، دمشق: دار الفکر.
الجاحظ، عمرو بن بحر.(د.ت). البیان والتبیین؛ لاط، بیروت: دار الجیل ودار الفکر.
حجازی، أحمد عارف.(۲۰۰۶م). دراسات لسانیه فی الحدیث النبوی؛ د. م: الطبعه الأولی، دار فرحه للنشر والتوزیع.
دراج، أحمد.(۲۰۰۹م). ملکه اللسان إبداع الإنسان وعبقریّه المکان؛ الطبعه الثانیه، بیروت: مکتبه الآداب.
سراج، نادر.(۱۹۹۳م). «إشکالیه الازدواجیه اللغویه فی اللسان العربی، رؤیه ألسنیه حدیثه»؛ مجله الاجتهاد، السنه الخامسه، العدد العشرون.
سلام، محمد زغلول.(د.ت). الأدب فی العصر المملوکی (الدوله الأولی)؛ لاط، القاهره: دار المعارف.
الشاب الظریف.( ۱۹۶۷م). الدیوان؛ تحقیق شاکر هادی شکر، لاط، النجف: مطبعه نجف.
ضیف، شوقی.(د.ت). تاریخ الأدب العربی العصر العباسی الأول؛ لاط، القاهره: دار المعارف.
- العربی، العیاشی. (۲۰۱۲م). لغه الطفل العربی والمنظومه اللغویه فی مجتمع المعرفه- الجزائر أنموذجا-؛ رساله الماجستیر، الجزائر، جامعه مولود معمری، قسم اللغه العربیه وآدابها.
علوی، إسماعیل وآخرون.(۲۰۰۷م). اللسان العربی وإشکالیه التلقّی؛ الطبعه الأولی، بیروت: مرکز دراسات الوحده العربیه.
فریحه، أنیس.(۱۹۸۹م). اللهجات وأسلوب دراستها؛ الطبعه الأولی، بیروت: دارالجیل.
قندیل، محمد عیسی إبراهیم.(۱۴۰۹هـ- ۱۹۸۹م). الشعر العربی فی العصر المملوکی الثانی؛ أطروحه الدکتوراه فی اللغه العربیه وآدابها، بیروت، جامعه القدیس یوسف، کلیه الآداب والعلوم الإنسانیه. - کاید محمود، إبراهیم.(ذوالحجه ۱۴۲۲ق-مارس ۲۰۰۲م). «العربیه الفصحی بین الاذواجیه اللغویه والثنائیه اللغویه»؛ المجله العلمیه لجامعه الملک فیصل (العلوم الإنسانیه والإداریه)، المجلد الثالث، العدد الأول.
کریم، محمد ریاض.(۱۹۹۶م). المقتضب فی لهجات العرب؛ لاط، القاهره: جامعه القاهره.
مجیب المصری، حسین.(۲۰۰۱م). صلات بین العرب والفرس والترک؛ الطبعه الأولی، القاهره: دار الثقافه للنشر.
محمد خلیفه، أحمد عبد المجید.(د.ت). الشاب الظریف شاعر الحب والغزل؛ لاط، القاهره: مکتبه الآداب. - محمد، محمود سالم.(۱۴۱۴ق – ۱۹۹۳م). أدب الصناع وأرباب الحرف حتی القرن العاشر الهجری؛ الطبعه الأولی، بیروت: دار الفکر المعاصر؛ دمشق: دار الفکر.
یوسف، خالد إبراهیم.(۲۰۰۳م). الشعر العربی أیام الممالیک ومن عاصرهم من ذوی السلطان؛ الطبعه الأولی، بیروت: دار النهضه العربیه.
یوسفی، محمد لطفی.(۲۰۰۲م). فتنه المتخیّل (الکتابه ونداء الأقاصی)؛ الطبعه الأولی، بیروت: المؤسسه العربیه للدراسات والنشر