ترجمه بر اساس رویکرد مقابله ای
نگاهی انتقادی به ترجمه «رویکردهای شعر معاصر عرب» براساس رویکرد مقابله ای
برای دانلود فایل کامل مقاله اینجا کلیک کنید
نویسنده
ناصر زارع email
استادیار زبان و ادبیات عربی دانشگاه خلیج فارس، بوشهر، ایران
چکیده
احسان عبّاس (۱۹۲۰-۲۰۰۳م)، ادیب و ناقد و مصحّح و مترجم و مورّخ فلسطینی از نادره‌کارانِ این روزگار بود. از او آثار گوناگون و ارزشمندی از ترجمه و تصحیحِ متون تا نقد ادبی برجای مانده است. از آثارِ نقدی وی کتاب اتّجاهات الشعر العربی المعاصر را می‌توان برشمرد. این کتاب از چاپِ نخست آن در سال ۱۹۷۷م تاکنون از منابع معتبر در قلمرو نقد شعر معاصر عربی به ویژه اشعار شاعران پیشگام بوده است. کتاب، هشت فصل دارد و یک پیوست. آن هشت فصل در پیوند با نقد و بررسی رویکردهای شعر معاصر است و آن پیوست، شامل اشعاری بررسی شده در آن فصولِ هشت‌گانه است. این کتاب را حبیب‌الله عبّاسی با پیشگفتاری و پانوشته‌هایی به سال ۱۳۸۴ش با عنوان رویکردهای شعر معاصر عرب به فارسی برگرداند؛ برگردانی شتابناک با لغزش فراوان. نادیده‌گرفتنِ دستور زبان عربی، ترجمه نادرستِ واژگان، اصطلاحات و جمله‌ها، بی‌اعتنایی به فحوای متن و سیاق و موضوع بحث، برنگرداندنِ بخش‌هایی از متن کتاباز جمله نقصان‌ها و لغزش‌ها است. روش نقد و بررسی این ترجمه روش مقابله‌ای است و آن‌چه برمبنای این روش در این نوشتار نقد و بررسی می‌شود، مشتی است نمودار خروار که نشان می‌دهد برگردانِ کتاب اتجاهات به ویژه بخشِ نثرِ آن در بسیاری موارد با اصل عربی ناهمخوانی، بلکه تضادِ کامل دارد. شمار لغزش‌ها تا به حدی است که برگردانی نو یا دستِ کم ویراستی کامل از کتاب ضرورتی است ناگزیر.
کلیدواژه‌ها
نقد مقابله‌ای؛ رویکردهای شعر معاصر عرب؛ احسان عبّاس؛ ترجمه؛ حبیب‌الله عبّاسی
گذری بر ترجمه کتاب و روش بررسی و نقد آن
«اگر ترجمه را به صورت برگردان نوشته یا گفته‌ای از یک زبان به عنوان زبان مبدأ به زبان دیگر یا زبان مقصد تعریف کنیم، مطلوب‌ترین نوع این برگردان زمانی تحقق می‌یابد که تأثیر آن نوشته یا گفته در خواننده یا شنونده زبان مبدأ به خواننده یا شنونده زبان مقصد نیز منتقل شود» (صفوی، ۱۳۸۸: ۸). با توجه به تعریف مشروط صفوی و سخن جی .سی .کتفورد[۱] (۱۹۱۷ – ۲۰۰۹م) زبان شناسِ انگلیسی که «مسأله محوریِ کنشِ عملیِ ترجمه پیدا کردنِ معادل‌های زبانِ مقصد است» (خان جان، ۱۳۹۴: ۸۵) و نظر به سخن جولیان هاوس[۲] زبان‌شناس و ترجمۀ پژوه آلمانی که «ترجمه می‌باید واجد نقشی معادل نقش متن مبدأ باشد» (خان جان، ۱۳۹۴: ۸۳)، ذیل پرسش مقدمه به نحوی دیگر این پرسش مطرح می‌شود که آیا ترجمه کتاب اتجاهات در انتقال معنی ترجمه‌ای بسنده و وفادار به متن مبدأ است؟ همچنین از آن‌جا که ترجمه باید انعکاسی واقعی از اثر اصلی باشد (حیدری، ۱۳۹۸: ۱۶۹)، عناصر متنیِ این ترجمه چگونه به زبان مقصد منتقل شده است؟
مقایسه ترجمه و متن عربی نشان از خطاها و کاستی‌هایی دارد که گستره آنها بیش و کم از آغاز تا پایان کتاب است. اگر از تعبیرِ پُل گرایس[۳] (۱۹۱۳– ۱۹۸۸م) فیلسوف تحلیلِ زبان انگلیسی وام بگیریم، خواننده در این ترجمه به لحاظ کمیّت[۴] و کیفیّت[۵] و ربط[۶] و شیوه بیان[۷] (صلح‌جو، ۱۳۷۷: ۱۸-۱۷) با خبط و خطاهایی مواجه می‌شود. به عبارت دیگر، مطالب این ترجمه به لحاظ کمّیت و کیفیّتِ مطالب و نامرتبط بودن با متن اصلی و شیوه ناسخته بیانِ آنها، گاه کمتر و گاه بیشتر، اما به طور مستمر از ابتدا تا انتها ایرادهایِ بارزی دارد. این خطاها، اغلب از این قرارند: ترجمه نادرستِ واژه‌ها و جمله‌ها، فروگذاردنِ بخش‌هایی از متن کتاب، نادیده‌گرفتنِ دستور زبان عربی، توجه نکردن به فحوای متن و سیاق بحث. در بیشتر موارد این ایرادها در یک جمله یا بند، آن چنان انباشته و در هم تنیده‌‌‌‌اند که جدا کردنِ آنها سخت دشوار است و به علت انباشتِ لغزش‌ها در یک جمله یا بند به تکرارِ عبارات و درازیِ سخن می‌انجامد. به موجب همین انباشت و درهم‌تنیدگی، لغزش‌های ترجمه در دو بخش بررسی و نقد می‌شود: یکی بخشِ نثر کتاب که پُربرگ‌ترین بخشِ کتاب است و دیگر بخشِ اشعارِ کتاب که نسبت به بخشِ نثر، حجم کمی دارد.
از آن رو که «فرآیند ترجمه در قلمرو زبان‌شناسی مقابله‌ای قرار می‌گیرد» (لطفی‌پور ساعدی، ۱۳۹۴: ۷۵) و در این نوع زبان‌شناسی « نظام دو زبان متفاوت با هم سنجیده شده و همانندی‌ها و ناهمانندی‌های آنها توصیف می‌شود» (Munday, 2016: 15-74).
اساسِ این نوشتار رویکردِ مقابله‌ای[۸] است؛ رویکردی که «امکان تحلیلِ ویژگی‌های زبانی- موقعیتیِ متون مبدأ و مقصد، مقابله دو متن و در نهایت ارزیابی میزان تطابقِ نسبیِ آنها را مهیّا می‌سازد» (خان‌جان، ۱۳۹۴: ۸۲؛ حیدری، ۱۳۹۸: ۱۹۰ و سیّدان، ۱۳۹۵: ۸۹). در چارچوبِ همین رویکرد، تمامیِ نمونه‌هایِ منتخب یک به یک با متن عربی مقابله و ارزیابی می‌شود. آن‌گاه نگارنده از هر متن بررسی شده تا حد مقدور ترجمه‌ای اگر نه در حدّ کمالِ مطلوب، دست کم وفادار به متن اصلی به دست می‌دهد. نگارنده، بی‌هیچ داعیه، نقدها و ترجمه‌های پیشنهادی خود را عاری از کاستی و خالی از خلل نمی‌داند. گفتنی است آن‌چه در این نوشتار به دور از پسند و ناپسندِ ذوقی نگارنده، مقابله و بررسی می‌شود، اشتباهات مسلّمی است که به موجب آنها برگردانِ فارسی در مواردی بسیار از متن اصلی دورِ دور افتاده است. در اینجا دور از مروت است اگر نگارنده قدرِ مترجم کتاب را به پاسِ کارنامه‌اش خاصه در قلمروِ ترجمه نداند و ارج‌گذارِ او نباشد. همچنین باید انصاف داد که مقدمه مترجم و پانوشته‌های وی کاری است مفید و نیکو برای خواننده، خاصه خواننده ناآشنا یا کم‌آشنا با شعر معاصر عربی جهت فهمِ اشاراتِ کتاب؛ هرچند لغزش‌هایی نیز در این پانوشته‌ها وجود دارد که البته سخت نادرند و بر نادر هم حکم نتوان کرد.
ترجمه بر اساس رویکرد مقابله ای
مراجع
آذرنگ، عبد الحسین. (۱۳۹۴). تاریخ ترجمه در ایران از دوران باستان تا پایان عصر قاجار. چ ۱٫ تهران: انتشارات ققنوس.
آذرنوش، آذرتاش. (۱۳۷۹). فرهنگ معاصر عربی- فارسی. چ ۱٫ تهران: نشر نی.
انوری، حسن. (۱۳۸۲). فرهنگ بزرگ سخن. چ ۲٫ تهران: انتشارات سخن.
بلاطه، عیسى. (۱۹۷۱). بدر شاکر السیاب حیاته وشعره. بیروت: دارالنهار.
توفیق، حسن. (۱۹۷۹). شعر بدر شاکر السیاب دراسه فنیه وفکریه. ط۱٫ بیروت: المؤسسه العربیه للدراسات والنشر.
حق‌شناس، علی محمد. (۱۳۷۷). «ابهام و نارسایی در ترجمه‌های فارسی، ریشه یابی و چاره‌جویی». مجله فرهنگی و هنری بخارا. ش ۴٫ صص ۶۳-۴۹٫
حیدری، احمد و همکاران. (۱۳۹۸). «بررسی و نقد ترجمه نونیه ابوالفتح بستی به زبان فارسی؛ با تکیه بر اصل کمّیت». پژوهش‌های ترجمه در زبان و ادبیّات عربی. س ۹٫ ش۲۰٫ صص ۱۹۵-۱۶۱٫
خان جان، علیرضا. (۱۳۹۴). «الگوی ارزیابی کیفیتِ ترجمه جولیان هاوْس از گذشته تا به امروز». فصلنامه علمی-فرهنگی مترجم. س ۲۴٫ ش ۵۷٫ صص ۱۰۴-۸۱٫
الزیات، أحمد وإبراهیم مصطفی. (۱۳۸۶). المعجم الوسیط.ط ۶٫ طهران: مؤسسه الصادق للطباعه والنشر.
سیّدان، الهام. (۱۳۹۵). «نقد تقابلی ترجمه‌های فارسی الأجنحه المتکسره جبران خلیل جبران». پژوهش‌های ترجمه در زبان و ادبیّات عربی. س ۶٫ ش ۱۴٫ صص ۱۱۰-۸۵٫
شفیعی‌کدکنی، محمد رضا. (۱۳۸۷). شعر معاصر عرب. چ ۲٫ تهران: انتشارات سخن.
صفوی، کورش. (۱۳۸۸). هفت گفتار دربارۀ ترجمه. چ ۹٫ تهران: کتاب ماد (وابسته به نشر مرکز).
صلح جو، علی. (۱۳۹۶). گفتمان و ترجمه.چ۸ . تهران: نشر مرکز.
عبّاس، إحسان. (۱۹۹۲). اتجاهات الشعر العربی المعاصر. ط ۲٫ عمّان: دارالشروق للنشر والتوزیع.
عبّاس، احسان. (۱۳۸۴). رویکردهای شعر معاصر عرب. ترجمه حبیب الله عبّاسی. چ ۱٫ تهران: انتشارات سخن.
عبد الصبور، صلاح. (۱۹۷۲). الدیوان. ط ۱٫ بیروت: دار العوده.
کریمی حکاک، احمد. (۱۳۸۹). طلیعه تجدد در شعر فارسی. ترجمه مسعود جعفری. چ ۲٫ تهران: انتشارات مروارید.
لطفی‌پور ساعدی، کاظم. (۱۳۹۴). درآمدی به اصول و روش ترجمه. چ ۱۰٫ تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
Meisami, Julie Scott & Paul Starkey. (1998) .Encyclopedia ofArabic literature.1sted. London and New York: Routledge.
Munday, Jeremy. (2016).Introducing Translation Studies,Theories and Applications. 4thed. London and New York: Routledge.
ترجمه بر اساس رویکرد مقابله ای
همچنین بخوانید: بررسی رمان اعترافات ربیع جابر