بررسی زندگی نامه عطار و منظومه منطق الطیر
عطار یکی از مهم ترین قطب های ادبیات فارسی به شمار می رود که امکان اشاره به ادبیات فارسی بدون اشاره به عطار وجود ندارد. وفات او در سال 627 هجری بود و آثاری که نسبت آن به عطار صحیح است عبارتند از: مختار نامه، الهی نامه، اسرار نامه، جواهر نامه، خسرو نامه، شرح القلب، مصیبت نامه، منطق الطیر، دیوان القصائد، الغزلیات، الرباعیات آو مختار نامه که همگی منظومه است. او یک کتاب به نثر به نام تذکرة الأولیاء نیز دارد.
مهم ترین هدف آثار او هدایت جامعه و مردم در زمانه ای است که بیشتر شاعران به مدح، غزل و هجو می پردازند. او از حاکمان دوری کرد و مردم را به توحید فراخواند. اهمیت شاعر در اینجا نهفته است چون او نخستین شاعری بود که کار خود را از حکومت یا دربار آغاز نکرد، بلکه از دل بازار و دکان عطاری اش برخاست. یعنی از بین عامه مردم و تصویرگر آمال و دردهای آنها بود. عطار مهم ترین ادیبی است که ادبیات نفس را با ادبیات آموزشی جمع کرده است. او عارف و حکیمی بسیار مطلع از فرهنگ عمومی بود و این فرهنگ در اندیشه او رسوخ پیدا کرده و کلامش کلام عامه بود و داستان هایش داستان های عامه. مولوی بعد از او در این زمینه از او تبعیت کرد. چون حکایت بهترین وسیله برای انتقال مسائل فکری، ذهنی و عرفانی است. اصرار عطار به انتقال حکایت ها ویژگی بارزی در ادبیات اوست و به حدی رسیده است که به هیچ وجه در آثار دیگر ادبای ایرانی مشاهده نمی کنیم.
عطار مهم ترین شعرای سبک عراقی به شمار می رود و این سبک در دو قرن هفتم و هشتم رواج یافت. در این سبک کلمات عربی، ترکی و مغولی زیاد است و الفاظ آن به سادگی و سهولت گرایش دارد و شعر در آن بر اوزان و بحور زیادی سروده می شود و شاعران تحت تأثیر ادبیات عربی قرار می گیرند و داستان ها و مثل های معروف در آن زیاد است و همچنین احادیث و مضمون های عرفانی در آن به وفور دیده می شود. عطار در اشعار خود از تصنع ادبی دوری می کند و در مثنویات او برخی ابیات ضعیف را نیز می بینیم که نشان می دهد او توجه بیشتری به معنا دارد، همچنین ترکیب های عامی زیادی می بینیم و تأثیرپذیری او از ویژگی های زبان خراسان قدیم زیاد است.
منطق الطیر منظومه شعری تمثیلی است که عطار آن را در قالب مثنوی ارائه کرده است یعنی قافیه بین دو مصراع را رعایت کرده است و هر بیت در قافیه مستقل از ابیات دیگر است و مهم ترین و بارزترین مثنوی عطار به شمار می رود. این مثنوی در کنار مثنوی مولوی مشهورترین مثنوی های تمثیلی در ادبیات فارسی است. او این مثنوی را در بحر رمل سروده و تعداد ابیات آن از 4300 تا 4600 بیت است و نسخه ای که من در این پژوهش به آن تکیه دارم 4696 بیت است. عطار این کتاب خود را گاهی مقامات الطیور نامیده است و دیگران آن را طیور نامه گفته اند. اما نام منطق الطیر را عطار از این آیه قرآنی گرفته است: وورث سلیمان داوود وقال یا أیها الناس علمنا منطق الطیر وأوتینا من کل شیء إن هذا لهو الفضل المبین) می توان گفت که رساله الطیر غزالی منبع اصلی منطق الطیر بوده است. همچنین از رساله ابن سینا نیز استفاده کرده است با تفاوت در نگاه عرفانی و در آن علاوه بر سیر و سلوک و هدایت مریدان، مشکلات و مسائل اجتماعی و تربیتی را نیز تبیین کرده است و در آن هیچ ارتباطی به جریان یا مکتب صوفی خاصی مشاهده نمی کنیم و فقط تدوین افکار و ابداع و نوگرایی در زمینه عرفان است.
وجه تشابه منطق الطیر با رساله الطیر غرالی جمع شدن پرندگان برای جستجی پادشاه است و این پادشاه عنقاء یا سیمرغ است. همچنین تصمیم برای رسیدن به این پادشاه با وجود مشکلات و خطرها و مهلکه ها در سفر به سوی او و رسیدن تعداد کمی از این پرندگان به دربار پادشاه و حیرت از این که دربان پادشاه به آنها اجازه ایستادن در برابر پادشاه را می دهد. پرندگان در دو رساله مذکور نماد دسته ای از انسان ها هستند که خود را از علائق دنیوی پاک کرده و به دائم به عبادت و یاد خدا مشغول هستند و به این شکل توانسته اند مانند پرندگان سفر معنوی به سمت پرودگار و آفریدگار خود داشته باشند، بنابریان سفر یک سفر درونی خالص است که انسان زمانی که دل خود را به خدا می سپارد انجام می دهد.
در این منظومه عطار از اهمیت مرشد برای مرید سخن می گوید همچنان که رابطه عارف با خدا را به هدف رسیدن به فنا در ذات الهی و جاودانه شدن در او مشخص می کند و از عشق الهی سخن می گوید و آن قدرت پنهانی است که سالک را در مسیر سخت و طولانی اش به پیش می برد و این را در یک داستان نمادین ارائه می کند که از سفر پرندگان در طلب سیمرغ یا عنقاء سخن می گوید و این پرنده یک پرنده اسطوره ای است که پشت کوه قاف که جهان را در بر گرفته زندگی می کند و بین او و پرندگان بیش از هزار پرده از نور و ظلمت وجود دارد و این کنایه ای است از سیر عارف در راه حق.