شاعران صعالیک عصر جاهلی
صعلوک از نظر لغوی به معنای فقیر است و در عصر جاهلی به شاعرانی اطلاق میشد که علیه زندگی اجتماعیشان شورش کرده و طایفه و قبیله خود را ترک نمودند.آنها زندگی در بیابان ها و صحراها را به زندگی در قوم خود ترجیح میدادند و با راهزنی و غارتگری از ثروتمندان به یاری فقیران می شتافتند.شعر آنها از اهمیت خاصی برخوردار است چرا که بیانگر شورش بر ثروتمندان و بخیلان است و در آن از ارزش های والای انسانی و اخلاقی چون جوانمردی و صبر و پایداری در مقابل سختی ها صحبت میشود. مهمترین شاعران صعالیک عبارتند از شنفری -تاَبط شرّا-عروه بن الورد
یکی از معضلات اجتماعی قوم عرب پیش از اسلام پدیده «صعلوکی» بود که گروهی از افراد قبیله به عللی به حاشیه رانده می شدند تا با تهیدستی و بی پناهی و گرسنگی و آوارگی بسازند.
اینان با چنین ویژگیها و صفاتی از مادر به دنیا نیامده بودند، بلکه رخداد بعدی سرنوشت محتومی بود که قبیله و جامعه هدیه می داد، همچنانکه عنوان راه زن و دزد و گرگ را.
شاعران صعلوک در ادبیات عربى (ذکاوتى قراگزلو علی رضا)
همچنین بخولنید : ترجمه فارسی شعری زیبا از نزار قبانی
این مقاله می کوشد ضمن یادی از آزادگان و جوانمردان لکه های تهمت را از سیمای پر رنج آنان کنار زند، و عوامل اصلی پدیده را در بین خود آن جامعه بجوید.
یکی از معضلات اجتماعی قوم عرب پیش از اسلام پدیده «صعلوکی» بود که گروهی از افراد قبیله به عللی به حاشیه رانده می شدند تا با تهیدستی و بی پناهی و گرسنگی و آوارگی بسازند.
اینان با چنین ویژگیها و صفاتی از مادر به دنیا نیامده بودند، بلکه رخداد بعدی سرنوشت محتومی بود که قبیله و جامعه هدیه می داد، همچنانکه عنوان راه زن و دزد و گرگ را.
این مقاله می کوشد ضمن یادی از آزادگان و جوانمردان لکه های تهمت را از سیمای پر رنج آنان کنار زند، و عوامل اصلی پدیده را در بین خود آن جامعه بجوید.
کلمات کلیدی: صَعالیک، عیّار، هُجَناء و اَغرِبه، خُلعاء، قبیله
صعالیک گروهی از تهیدستان و بی پناهان و گرسنگان عرب عصر جاهلی بودند که در حاشیه جامعه زندگی می کردند، و به عللی جذب اجتماع نمی شدند و از ارکان و پایه های قبیله خود به حساب نمی آمدند، و به اضطرار به صحرا و بیابان پناه می بردند.
آنان را در زبان و عُرف محل راهزن، دزد و گرگ می خواندند؛ امّا در باور و تحلیل پژوهشگر با انصاف «صعالیک»: آزادگان، بلند همتان، جان بر کفان و ظلم ستیزانی هستند که با تکیه بر توش و توان خویش از جامعه می بریدند و به دامن کوه و درّه پناه می بردند؛ وحوش و سَبُع را جانشین اهل و خویش می کردند . با گرسنگی می جنگیدند تا از کسی منّت نبرند، و به تاخت و تاز می پرداختند تا دیگران را سیر کنند، و بر قبایل می شوریدند تا انتقام حقوق پایمال شده را بگیرند.
در دوران جاهلی نظام قبیله ای در معرض سه جریان شدید فاصله طبقاتی، تبعیض نژادی و پایبندی به آداب و رسوم سخت قبیله ای قرار داشت؛ این نظام بر افکار و اندیشه ی بعضی از شاعران دوره ی جاهلی تاثیر ی عمیق گذاشت، به گونه ای که منجر به تولد و رشد صعالیک در جامعه ی قبیله ای عرب شد. بدون شک ، شعر این طایفه همانند دیگر شاعران جاهلی ، ترسیم کننده ی صفحاتی از زندگی قبیله ای جامعه ی عربی است.( الشایب، احمد،( بیتا )، ص ۴۱)
با این تفاوت که شاعر صعلوک در برابر نظام قبیله ای، اقتصادی و اجتماعی که از حمایت او دست کشیده و در حق او کوتاهی کرده و او را از همه چیز منع نموده قیام کرده است . (همان / ۴۹ )
پیامد توزیع ناعادلانه ی ثروت در میان افراد قبایل مختلف ، ظهور دو طبقه ی ثروتمند و فقیر در نظام قبیله ای بود. این عامل با دو جریان اعتقادی و فکری مبتنی بر پایبندی عرب به آداب و رسوم قبیله ای و تبعیض نژادی ، مواردی مانند رنگ پوست، نژاد و موقعیت اجتماعی را ـ که بخش عمده ای از آن به آزاد یا کنیز بودن بستگی داشت ـ تعقیب می کرد. با این حساب دامنه ی زیاده روی در تعصبات جاهلی آنقدر گسترده می شود که تا، فراسوی لجاجت و خیره سری پیشروی می کند و نتیجه آن می شود که عده ای اندک حتی وابستگی به قبیله و تحت الحمایه آن بودن و التزام به رعایت مقررات آن را نوعی ذلت و سر افکندگی قلمداد کنند و به یکباره شیوه ی زندگی جانوران درنده ی صحرا را بر زندگی قبیلگی و اجتماعی ترجیح دهند. از اینجاست که شیوه ی زندگی گرگ و کفتار و پلنگ الگویی است ایده ال برای صعالیک و تکامل شخصیت آنان زمانی محقق می شود که یک صعلوک قادر باشد همانند یک کفتار یا یک پلنگ، بدون اتکا به هم نوع خود، روی پای خود بایستد و از جامعه اش مستقل شود. گویا ترین نمونه این تفکر در لامیه العرب به چشم می خورد، آنجا که شنفری خود را هم طراز با درندگان صحرا و بی نیاز از قبیله به تصویر می کشد :
ولی، دونکم، اهلونَ ، سید عملسٌ وأرقط زهلول و عرفاءُ جیال
در بیت ذکر شده تنفر شاعر از قید و بندهای اجتماعی و قبیلگی احساس می شود. و همچنین از دیگر واقعیت های دردآور جامعه ی جاهلی این بود که اختیار و آزادی را از شاعر صعلوک سلب کرده، ناخواسته او را در دام عوامل درونی، اعتقادی و خارجی گرفتار می ساخت. این عوامل باعث شد که وی برای گریز از این واقعیت تلخ ، به اعتراض و مقابله با این قوانین برخیزد و برای تحقق عدالت اجتماعی و مساوات اقتصادی و به منظور مقابله و مبارزه با تبعیض نژادی و مقاومت در مقابل آداب و رسوم و سنن قبیله، از قبیله و آداب و رسوم آن روی برتابد و برای گریز از فشار های روحی و روانی، از جامعه فاصله گرفته، راه غربت را در پیش گیرد و نسبت به آداب و رسوم و سنن قبیله و اوضاع اجتماعی و اقتصادی جامعه ی خود بیگانه باشد. (عطوان،ص ۱۰)
شاعران صعالیک چه کسانی هستند عصر جاهلی