بررسی تطبیقی رثای امام حسین (ع) در شعر شریف رضی و محتشم کاشانی
برای دانلود فایل کامل مقاله اینجا کلیک کنید
نویسندگان
محمودرضا توکلی محمدی ۱ ؛ محسن قربانی۲
۱استادیار بخش زبان و ادبیّات عربی، دانشگاه قم
۲دانشجوی دکتری زبان و ادبیّات عربی، دانشگاه خوارزمی
چکیده
بررسی تطبیقی مراثی و اشعار عاشورایی شاعران عربزبان و فارسی زبان، در میان پژوهشگران و ادیبان از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. در این زمینه، عمده ترین ویژگی محتوایی مراثی عاشورایی، بیان مظلومیت امام حسینع، سختیها و مصیبت‌های کربلا و گریه‌محوربودن آن است. شریف رضی، شاعر عربزبان قرن چهارم هجری (۳۵۹ـ۴۰۶) و محتشم کاشانی، شاعر فارسی زبان قرن دهم هجری (۹۰۵ـ۹۹۶)، هر دو از شاعران شیعی و دارای اشتراکاتی قابل ِتوجه در زمینۀ مراثی حسینی و اشعار عاشورایی هستند. مقاله حاضر سعی بر آن دارد تا به روش کتابخانه‌ای و شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی، به بررسی مراثی این دو شاعر در مورد امام حسینع و تطبیق وجوه همانندی و ناهمانندی در مضامین مشترک رثای آنها بپردازد. روش تحقیق در این مقاله، براساس بررسی تشابه و تفاوت درون‌مایه‌های مشترک مرثیه‌های عاشورایی دو شاعر است. در نهایت، نتایج به دستآمده در زمینه شباهت‌ها و تفاوت‌های مضامین شعری دو شاعر، به صورت جدول ارائه شده است.
کلیدواژگان
امام حسین(ع)؛ مرثیه؛ عاشورا؛ شریف رضی؛ محتشم کاشانی
امام حسین علیه السلام
حسین بن علی بن ابی‌طالب(ع)، مشهور به اباعبدالله و سیدالشهداء (۴-۶۱ق)، امام سوم شیعیان، فرزند دوم امام علی(ع) و فاطمه زهرا(س) و نوه حضرت محمد(ص)، که ده سال امامت شیعیان را بر عهده داشت و در واقعه عاشورا به شهادت رسید.
بنابر گزارش‌های تاریخی شیعه و اهل سنت، پیامبر(ص) هنگام تولد او گریست و از شهادتش خبر داد و نام «حسین» را برای او برگزید. رسول خدا، حسنین را بسیار دوست داشت و همه را به دوست داشتن آن دو سفارش می‌کرد. امام حسین(ع) از اصحاب کسا، از حاضران در ماجرای مباهله و یکی از اهل بیت پیامبر است که آیه تطهیر درباره آنان نازل شده است. روایت‌های متعددی از حضرت محمد(ص) در فضیلت امام حسین نقل شده است از جمله «حسن و حسین سرور جوانان بهشت‌اند» و «حسین چراغ هدایت و کشتی نجات است.»
از زندگی سومین امام شیعیان در مدت سه دهه پس از وفات پیامبر(ص)، گزارش‌های اندکی وجود دارد. او در دوره خلافت امیرالمؤمنین(ع) در کنار پدر بود و در جنگ‌های آن دوره شرکت داشت. در زمان امامت امام حسن(ع) پیرو و پشتیبان او بود و اقدام او در صلح با معاویه را تأیید کرد. پس از شهادت وی نیز، تا زمانی که معاویه زنده بود، به پیمان برادر وفادار ماند و در پاسخ به نامه برخی از شیعیان کوفه که برای پذیرش رهبری او و قیام در برابر بنی‌امیه اعلام آمادگی کردند، آنان را به صبر تا زمان مرگ معاویه فراخواند.
دوره امامت حسین بن علی(ع) با حکومت معاویه همزمان بود. هر چند معاویه مانند خلفای سه‌گانه در ظاهر به حسین(ع) احترام می‌گذاشت ولی او در مواردی به عملکرد معاویه سخت اعتراض می‌کرد، از جمله پس از کشته شدن حجر بن عدی نامه‌ای توبیخ‌آمیز برای او نوشت. در ماجرای ولایتعهدی یزید نیز از پذیرش بیعت خودداری کرد و در سخنانی در حضور معاویه و دیگران، این اقدام معاویه را نکوهید و یزید را فردی نالایق خواند و خود را سزاوار خلافت دانست. خطبه امام حسین در منا را نیز موضعی سیاسی در برابر امویان به شمار آورده‌اند.
پس از مرگ معاویه، امام حسین(ع) بیعت با یزید را مشروع ندانست و با توجه به فرمان یزید برای کشتن او در صورت خودداری از بیعت، در ۲۷ رجب سال ۶۰ق از مدینه به مکه رفت. در مدت چهار ماه حضور در مکه، نامه‌های فراوانی از سوی مردم کوفه برای پذیرش زمامداری دریافت کرد و پس از آنکه فرستاده‌اش مسلم بن عقیل، همدلی کوفیان را تأیید کرد، در ۸ ذی‌الحجه، پیش از آنکه از پیمان‌شکنی بعدی کوفیان و کشته شدن مسلم باخبر شود، به سمت کوفه حرکت کرد.
وقتی ابن زیاد والی کوفه از حرکت حسین(ع) به سمت کوفه باخبر شد، لشکری به سوی او فرستاد و پس از آنکه سپاهیان حر بن یزید راه را بر امام بستند، او مجبور شد مسیر خود را به سمت کربلا تغییر دهد. در روز عاشورا میان امام حسین و یارانش و لشکر کوفه به فرماندهی عمر بن سعد جنگی درگرفت که به شهادت امام و حدود ۷۲ نفر از یارانش انجامید. پس از آن، زنان و کودکان و امام سجاد(ع) که آن زمان بیمار بود، به اسارت درآمدند و به کوفه و سپس شام فرستاده شدند. پیکر امام حسین و یارانش روز ۱۱ یا ۱۳ محرم توسط بنی‌اسد در کربلا به خاک سپرده شد.
درباره حرکت امام حسین از مدینه تا کربلا، دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد. بر اساس یک دیدگاه او برای تشکیل حکومت قیام کرد ولی برخی معتقدند، این حرکت برای حفظ جان بود.
شهادت حسین بن علی(ع) تأثیر عمیقی بر مسلمانان و شیعیان در طول تاریخ داشته و الهام‌بخش مبارزات و قیام‌های متعددی بوده است. شیعیان به پیروی از امامان شیعه اهتمام ویژه‌ای به گریه و سوگواری بر حسین بن علی، به ویژه در ماه محرم و صفر دارند. زیارت امام حسین نیز در روایات معصومین مورد تأکید قرار گرفته و حرم او زیارتگاه شیعیان است.
حسین بن علی(ع) افزون بر جایگاهی که در میان شیعیان به عنوان سومین امام و سرور شهیدان دارد، نزد اهل سنت نیز به سبب فضایلی که از زبان پیامبر(ص) درباره او نقل شده و همچنین ایستادگی او در برابر یزید، گرامی داشته می‌شود.
مجموعه سخنان و آثار او در قالب حدیث، دعا، نامه، شعر و خطبه در کتاب موسوعة کلمات الامام الحسین و کتاب مسند الامام الشهید گردآوری شده و درباره شخصیت و زندگی وی نیز، آثار فراوانی در قالب دانشنامه، زندگی‌نامه، مقتل و تاریخ تحلیلی نگاشته شده است.