بررسی تطبیقی باده عرفانی در شعر حافظ و ابن فارض

بررسی تطبیقی باده عرفانی در شعر حافظ و ابن فارض
فایل کامل مقاله را از اینجا دانلود کنید
چکیده
باده­­سرایی یکی از غرض­های برجستۀ شعر غنایی به شمار می­آید که در ادبیّات پارسی و عربی از جایگاه ویژه­ای برخوردار بوده است. همین توجّه و اهمیّت به این مسأله، سبب پدید آمدن دو گونه ادبی در ادبیّات آنها شده که در ادب پارسی «ساقی­نامه» و در ادبیّات عرب «خمریات» نام گرفته است. در این غرض شعری، «شراب» در مفهوم اولیه خود، همان بادۀ انگوری و زمینی است؛ اما در مفهوم ثانویه، به نمادی معنوی برای بیان حالات روحانی و عرفانی بدل می­شود. در این میان، شاعران عارف مسلک، مفهوم روحی و معنوی باده را برای وصف مفاهیم و عقاید خود برگزیده­اند. تعبیر شراب از واژگان کلیدی و کاربردی شعر حافظ شیرازی و ابن فارض مصری، است که این امر سبب بروز تفسیرهای متفاوت و بعضاً متعارضی از شعر آن دو گشته است. گروهی آن را اشارتی به مستی آنها از خلقت الهی تفسیر کرده و در مقابل گـروهی دیگـر از آن تعـریفی زمینی به دست می­دهند. این نوشتار بر آن است تا ضمن ارائـۀ­ تصـویـری درست و شفـاف از مفهوم باده و باده­گساری در جهان­بینی هر دو شاعر، به مقایسۀ تطبیقی اشعارشان در این زمینه بپردازد. شراب در جهان­بینی هر دو شاعر، نه تنها جنبۀ روحی و معنوی، بلکه در برخی از موارد جنبۀ جسمی و مادی نیز پیدا می­کند که این موضوع در اشعار حافظ نسبت به ابن فارض نمود بسیار بیشتری یافته است که گاه شناخت و تمییز را بر مخاطب دشوار می­سازد.

کلیدواژه ها
واژگان کلیدی: شراب؛ حافظ؛ ابن فارض؛ ادب پارسی و عربی؛ ادبیّات تطبیقی
مراجع

کتابنامه

الف. کتاب­ها

قرآن کریم

ابن الفارض، ابوحفص شرف­الدین عمر بن علی بن مرشد الحموی(۱۹۸۰)؛ دیوان، به تحقیق و شرح فوزی عطوی، الطبعه الثانیه، بیروت، دار صعب.
انوار، امیر محمود (۱۳۸۰)؛ سیر شعر و ادب و مقایسۀ افکار سعدی و متنبی، تهران، انوار دانش.
آشوری، داریوش (۱۳۷۹)؛ عرفان و رندی در شعر حافظ، تهران، نشر مرکز.
بروکلمان، کارل (د.ت)؛ تاریخ الأدب العربی، ترجمه: دکتر عبدالحلیم نجار، جلد سوم، القاهره، دارالمعارف.
پورنامداریان، تقی (۱۳۶۷)؛ رمز و داستان­های رمزی در ادب فارسی، چاپ دوم، تهران، علمی و فرهنگی.
جامی، عبدالرحمن (۱۳۶۰)؛ سه رساله در تصوف، لوامع و لوایح در شرح قصیده خمریه ابن فارض و در بیان معارف و معانی عرفانی، با مقدمه ایرج افشار، تهران، انتشارات فرهنگ ایران زمین.
حافظ، شمس­الدین محمّد (۱۳۸۲)؛ دیوان غزلیات حافظ، معانی واژه­ها و شرح ابیاتخلیل خطیب رهبر، چاپ سی و چهارم، تهران، صفی علیشاه.
______________  (۱۳۶۲)؛ دیوان حافظ، به تصحیح و توضیح پرویز ناتل خانلری، چاپ دوم، تهران، خوارزمی.
______________ (۱۳۸۶)؛ سروده­های بی­گمان حافظ، به شرح و تصحیح و تحقیق بهروز ثروتیان، تهران، انتشارات امیرکبیر.
حسینی، سیده مرضیه (۱۳۸۵)؛ بررسی تطبیقی گلشن راز و دیوان ابن فارض، شیراز، دانشگاه شیراز.
حلمی، محمد مصطفی (د.ت)؛ ابن الفارض والحب الإلهی، الطبعه الثانیۀ، القاهره، دار المعارف.
خرمشاهی، بهاء الدین (۱۳۷۴)؛ ذهن و زبان حافظ، چاپ پنجم، تهران، معین.
دوبروین، یوهانس (۱۳۷۸)؛ شعر صوفیانه فارسی، ترجمه:­ دکتر مجد الدین کیوانی، تهران، نشر مرکز.
رحیمی، مصطفی (۱۳۷۱)؛ حافظ اندیشه، تهران، نشر نور.
زرین­کوب، عبدالحسین (۱۳۷۹)؛ شعر بی­دروغ شعر بی­نقاب، تهران، چاپخانۀ مهارت، چاپ هشتم.
زهره­وند، سعید (۱۳۷۴)؛ حافظ و ابن فارض، بحثی در مقایسه نظرگاه­های عرفانی حافظ و ابن فارض، تهران، دانشگاه علامه طباطبائی.
سجادی، سید جعفر (۱۳۷۰)؛ فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، تهران، طهوری.
سعدی، عبدالله بن مصلح (۱۳۷۹)؛ کلیات سعدی، تصحیح، مقدمه و تعلیقات و فهارس: بهاء الدین خرمشاهی، چاپ دوم، تهران، دوستان.
سودی بسنوی، محمّد (۱۳۶۶)؛ شرح سودی بر حافظ، ترجمه: عصمت ستارزاده، چاپ پنجم، جلد دوم، تهران، زرین.
شفیعی کدکنی، محمّد رضا (۱۳۸۵)؛ این کیمیای هستی، به کوشش ولی الله درودیان، چاپ اول، تبریز، آیدین.
غنی، قاسم (۱۳۸۶)؛ بحث در آثار و افکار و احوال حافظ، چاپ اوّل، تهران، هرمس.
غنیمی هلال، محمّد (۱۳۷۳)؛ ادبیّات تطبیقی، ترجمه: مرتضی آیت­الله زاده، تهران، امیرکبیر.
الفاخوری، حنّا (۱۴۲۴)؛ الجامع فی تأریخ الأدب العربی، الطبعۀ الثانیۀ، قم، دار ذوی القربی.
فرغانی، سعید الدین سعید (۱۳۹۸)؛ مشارق الدراری، شرح تائیه ابن فارض، با مقدمه و تعلیقات سید جلال الدین آشتیانی، مشهد، انجمن فلسفه و عرفان.
فروخ، عمر (۱۹۸۹)؛ تاریخ الأدب العربی، المجلد الثالث، الطبعه الخامسه، بیروت، دار العلم للملایین.
کیخای فرزانه، احمدرضا (۱۳۷۵)؛ بررسی اصطلاحات عرفانی در غزلیات سعدی و حافظ، تهران، دانشگاه تربیت معلم.
مطهری، مرتضی (۱۳۷۳)؛ عرفان حافظ، چاپ دهم، تهران، انتشارات صدرا.
مولوی رومی، مولانا جلال الدین محمّد (۱۳۵۱)؛ کلیات شمس تبریزی، به انضمام شرح حال مولوی به قلم بدیع الزمان فروزانفر، چاپ چهارم، تهران، امیرکبیر.
النابلسی،الشیخ عبدالغنی (۱۹۹۸)؛ الصوفیه فی شعر ابن الفارض، تحقیق وإخراج وتقدیم: حامد الحاج عبود، د.م: مطبعه زید بن ثابت.
نصر اصفهانی، محمدرضا (۱۳۸۱ )؛ مقایسۀ صنایع و مضامین ادبی اشعار حافظ و ابن فارض، تهران، دانشگاه تربیت مدرس.
نیکلسون، رینولد آلن (۱۳۶۶ )؛ عرفای اسلام، ترجمه: ماهدخت بانوهمایی، تهران، مؤسسه نشر هما.
________، (۱۳۸۰)؛ تاریخ ادبیات عرب، ترجمه:کیواندخت کیوانی، تهران، انتشارات ویستار.
همدانی، امیر سید علی (۱۳۶۲)؛ مشارب الأذواق، شرح قصیدۀ خمریۀ ابن فارض مصری در بیان شراب محبت، با مقدمه و تصحیح محمد خواجوی، تهران، مولی.

ب. مجله­ها

ابوالحسنی، محمّدعلی (۱۳۹۰ )؛ بررسی اجمالی اندیشه­های مشترک مولانا و ابن فارض، فصلنامه مطالعات عرفانی کاشان، شماره سیزدهم، صص ۵ – ۳۴٫
برزگر خالقی، محمّد رضا و رقیه نیساری تبریزی (۱۳۸۹ )؛ بررسی مضامین مشترک ساقی نامه­های ابن فارض و فضولی بغدادی، فصلنامه لسان مبین قزوین، سال دوم، شماره دوم، صص۱ -۱۹٫
الحداد، عباس یوسف (۲۰۰۰)؛ ابن الفارض، سیره الحیاه و مسیره التجربه، مجله العربی، عدد ۴۹۴٫
راثی، محسن (۱۳۸۱ )؛ مضامین مشترک میان حافظ و ابن فارض، مجله دانشکده ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه تهران، دوره ۱۸۳، صص ۱۱۷- ۱۴۰٫
زهره­وند، سعید (۱۳۹۰)؛ عشق و مستی در شعر ابن فارض و حافظ، فصلنامۀ نقد و ادبیات تطبیقی، دانشگاه رازی کرمانشاه، سال اوّل، شماره ۳، صص ۵۱-۸۲٫
زیبابیی­نژاد، مریم و نجف جوکار (۱۳۸۷)؛ نگرشی بر تحول بنیادی تعبیرات و اصطلاحات استعاری از سبک خراسانی به سبک عراقی، نشریه علمی- پژوهشی گوهر گویا، سال دوم، شماره هفتم، صص ۲۸ -۴۱٫
میرقادری، سید فضل الله (۱۳۸۴)؛ بررسی تطبیقی ویژگی­های عشق در شعر حافظ شیرازی و ابن فارض مصری، مجله علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، دوره  بیست و دوم، شماره سوم، صص ۱۶۵ – ۱۸۴٫

آمار