زندگی نامه نازک الملائکه شاعر زن معاصر عراق
زندگینامه شاعره ی معاصر”نازک الملائکه” مادر شعر نوی عرب
نازک الملائکه در سال( ۱۹۲۳م) در شهر بغداد و در خانواده ای شاعرو ادب دوست چشم به جهان گشود . پدر او صادق بن جواد بن عبد الرزاق الملائکه شاعر و ادیب و مدرس دانشسرای معلمان بود و سلیمه عبد الرزاق مادر نازک الملائکه نیز ادب دوست و شاعر بود .
نازک تحصیلات ابتدایی خود را در سال (۱۹۳۵ م) در بغداد به پایان رساند و تحصیلات دبیرستان را درسال(۱۹۳۹م) به پایان رساند و بعد از آن وارد دانشسرای عالی معلمان ” دانشکده ی تربیت ” در رشته زبان و ادبیات عرب شد و تحصیلات دانشگاهی خود را در سال( ۱۹۴۴ م) به اتمام رساند و در حین تحصیلات دانشگاهی اش به یادگیری زبان های انگلیسی و لاتین پرداخت و در سال( ۱۹۵۱ م ) به آمریکا مسافرت کرد و درآنجا به تحصیل مشغول شد. او سال های ۱۹۵۱ تا ۱۹۵۲ و ۱۹۵۴ تا ۱۹۵۶را در آنجا بسر برد .
او در سال( ۱۹۵۷م) به عنوان دانشیار دانشکده علوم تربیتی بغداد مشغول به خدمت شد و درسال( ۱۹۵۸م) که انقلاب ژوئیه درعراق شکل گرفت تاثیر بسیار زیادی روی او گذاشت و تمام لحظات زندگی شاعر را در آن سال و سالهای پس از ان به خود مشغول کرد .
این انقلاب بذر خود را در جان و روحش کاشته بود به نحوی که باعث جهت گیری های ملیّ گرایانه او ازبیگانگان می شد . هنگامی که عبد الکریم قاسم از کار بر کنار شد ، به کمونیست ها میدان داده شد تا زیبایی های انقلاب را از بین ببرند و ارزش ها و اصول اولیه ی آن را لگدکوب کنند .
خشونت حاکم بر کشور و تهدیدات پی در پی آنها باعث شد تا او عراق را به قصد بیروت ترک کند و برای مدت یک سال ( ۱۹۵۹ – ۱۹۶۰م ) در آنجا ساکن شود تا بلکه تهدید فرو نشیند و کمونیست ها پراکنده شوند . در همان سال بود که انتشار آثار ملی گرایانه خود را در مجله ی ” آداب ” از سر گرفت او پس از مراجعت از بیروت دوباره بر سر کار سابق خود ( دانشیاری دانشکده علوم تربیتی ) باز گشت . در سال (۱۹۶۲م) با همکارخود دکتر عبد الهادی محبوبه که مدرس دانشکده زبان عربی بود ازدواج کرد . دکتر عبد الهادی محبوبه نه تنها یک همسر خوب بلکه یک دوست و یک رفیق و یک همکار دلسوز بود .
در سال( ۱۹۶۴م) به همراه همسر خود برای همکاری جهت تاسیس دانشگاه بصره به این شهر عزیمت کرد . در آنجا همسر او به عنوان نایب رئیس و سپس رئیس دانشگاه منصوب شد . او نیز به عنوان مدرس زبان عربی مشغول به کار شد و پس از مدتی به عنوان رئیس بخش زبان عربی دانشگاه بصره انتخاب گردید .
اسارت عراق به دست دیکتاتورخون آشام بغداد- صدام حسین- نازک الملائکه راهمچون بسیاری از روشنفکران عراقی مجبور به جلای وطن کرد .اوابتدا به کویت وسپس به مصر رفت وتا پایان عمر در قاهره زندگی کرد. از سال( ۱۹۹۰م) به این سو شاعر در انزوا وتنهایی مطلق می زیست وبیماری پارکینسون نیز او را می آزرد، با وخیم شدن وضعیت جسمانی اودر ایام اخیر،روشنفکران عراقی در بیانیه ای به بی اعتنایی دولتشان نسبت به این شاعر بزرگ اعتراض کردند. به دنبال این اعتراض ها بود که جلال طالبانی ، رئیس جمهور عراق مسؤولان عراقی در قاهره رامأمور به عهده گرفتن روند معالجه ی شاعره ی کشورش کرد. دکتر طارق نجم، رئیس دفتر نخست وزیر عراق نیز با دختر نازک الملائکه تماس گرفت وبه او اطلاع داد نوری المالکی به سفیر عراق در قاهره دستور داده که به احوال پرسی نازک الملائکه برود وبه روند معالجات وی نظارت کند،دستوری که خیلی دیر صادر شدونتیجه ای نداد.
“سرانجام نازک ا[۱]لملائکه – که از او به عنوان مادر شعر آزاد عرب یاد می کنند- در روز پنج شنبه ۳۱/۳/۸۶ برابربا ۲۱ ژوئن ۲۰۰۷میلادی در سن ۸۴سا لگی در تنهایی وغربت در یکی از محلات حاشیه ای قاهره درگذشت.”۱
آثار شاعر
آثار نازک الملائکه تصویر درخشانی است برای بیان احساسات او و آشکار کردن درون مضطرب و سرگردانش،و آثار او به دو دسته ی ادبی و نقدی تقسیم می شود . مجموعه های شعری او شامل :
۱- عاشقه اللیل در سال ۱۹۴۷
۲- شظایا ورماد در سال ۱۹۴۹
۳- قرار الموجه در سال ۱۹۵۷
۴- شجره القمر در سال ۱۹۶۸
۵- مأساه الحیاه و اغنیه للانسان( ۱۹۴۵-۱۹۶۵م)
۶- یغیّر الوانه البحر در سال ۱۹۷۷
۷- للصلاه و الثوره در سال ۱۹۷۸
و آثار نثری و نقدی او :
۱- کتاب قضایا الشعر المعاصر در سال ۱۹۶۲
۲- الصومعه و الشرفه الحمراء در سال ۱۹۶۵
۳- سیکولوجیه الشعر در سال ۱۹۹۳
۴- التجزیئیّــه فی المجتمع العراقی . بر اساس نوشته ی پژوهشگر عراقی دکتر عبد الرضا علی در مجلّـه ی عراقی اقلام (عدد ۲ تاریخ ۱۱/ ۱۲ / ۱۹۸۷م) نازک الملائکه علاوه بر شعر ونقد، قصه ی کوتاه ، فصلهایی از زندگی نامه را هم نوشته است همانطور که ذکر شد آخرین دیوان شعری او للصلاه و الثوره در سال (۱۹۷۸م) و آخرین قصه های آن قصه ی ” قندیل لمندلی المقتوله ” چاپ شده در مجله ی آداب در همان سال می باشد و آخرین نوشته های نقدی او تحت عنوان قافیه در شعر عربی معاصر در مجله ی حصاد کویتی در سال ۱۹۸۱ به چاپ رسیده است.
اسلوب شعری
ویژگی ممتاز شعر او ، احساسات و دردهای شدید است . او عاشق شب و همنشین درد می باشد ؛ سرگردان در میان گورستان ، او شب را یک دوست ، غم را یک رفیق و مرگ را پناهگاه خویش می یابد . شعر او پیوسته بذر یأس و نا امیدی می پراکند .
در سال) ۱۹۴۷م) نخستین دفتر شعر او به نام «عاشقه اللیل » منتشر شد ، در همان سال بود که جریان شعر آزاد با شعر ” الکولیرا ” آغاز شد . جریانی که پرچمداری آن در کش و قوس میان او و بدر شاکر السیاب بود. بعد از آن در سال ( ۱۹۴۹م) دومین مجموعه ی شعر او به نام ” شظایا ورماد ” انتشار یافت و در آن دعوت عمومی خود را برای پیوستن به جریان شعرآزاد اعلام کرد . در مقدمه ی کتاب می گوید : به نظر من امروز ، شعر عرب در آستانه ی یک دگرگونی خانمان بر انداز و طوفانی قرار دارد . از الگوهای گذشته چیزی باقی نخواهد ماند و پایه ی تمام اوزان ، قوافی و الگوهای گذشته و مکتب ها همه و همه دچار لرزش و واژگونی خواهد شد .
ظرفیت واژه ها به اندازه ای وسعت می یابد که بتواند افق های تازه و پهناوری از قدرت بیان را در پیش روی ما بگشاید . سمت و سوی حرکت تجربیات شاعرانه – مضامین – بعد از اینکه مدتی را از دور دست به گردانسان می چرخید ؛ اکنون به درون او سوق پیدا خواهد کرد . همه ی اینها را بر اساس مطالعات اجمالی خویش بر روی شعر معاصرمان و جهت گیری های آینده ی آن بیان می کنم . چرا که همه ی این سمت و سوها را پیامد منطقی بر خوردهای ما با ادبیات اروپا و مطالعه ی تازه ترین تئوری ها ونظریات فلسفی ، هنری و علمی روانشناسی آنها می دانم . در واقع کسانی که می خواهند میان فرهنگ و تمدن نوین با اشعار گذشته تلفیق به وجود آورند ، بسیار شبیه کسانی هستند که می خواهند لباس مردم قرن اول هجری را ، امروز به تن کند . و ما در حال حاضر گرفتار میان این دو هستیم ؛ یا اینکه تئوری های جدید را بپذیریم و آنها را بر خود منطبق سازیم و یا اینکه اصلاً به فراگیری آنها نپردازیم . اولین شعر او شعری است دارای ۱۲۰۰بیت که در سال( ۱۹۴۵م) سروده شد و شاعر آن را « مأساه الحیاه » نام نهاد. موضوع این شعر پیرامون زندگی و مرگ و اسرارماوراء آن ها می گذرد شاعر در این شعر بدبینی و احساس نومیدانه ی خود را نسبت به اینکه زندگی تماماً رنج و درد بوده و مرگ قله بدبختی های بشری است ، بروز می دهد ، همچنان که از وحشت حاصل از جنگ جهانی دوم و خرابیها و بدبختی های ناشی از آن زبان به گلایه می گشاید و همه را به صلح و آشتی فرا می خواند . او از خوشبختی ، خواسته ی دسته جمعی انسانها سخن می گوید اما در پایان باز هم دچار سرخوردگی و یأس می شود چرا که سعادت و خوشبختی را بر روی کره ی زمین نمی یابد.
این افکار و اندیشه ها بار دیگر در شعر« مأساه الحیاه » تکرار می شود که این بار دراین شعر مقصود سخن را ادا می کند و در پایان آن به سعادت دست می یابد.
زندگی نامه نازک الملائکه شاعر زن معاصر عراق
با یک نگاه گذرا به شعر نازک الملائکه این احساس به ما دست می دهد که شاعر در یک دنیای مخصوص به خود می زیسته است جهانی که برپایه ی یأس ، درد ، رنج ، تنهایی ، غربت و زندگی با خاطرات گذشته استوار بوده است .
او دارای احساسات غلو شده و عاشقانه ای بود که به دنبال یک ناکجا آباد در دل غربت می گشت ؛ حال آنکه او در شهر خویش و در میان خانواده اش زندگی می کرد! این مضامین را در شعر او پیوسته در حال تکرار می یابیم ؛ حتی بر آن نقابی از اندوه رنج هم می کشد ، به گونه ای که او را همیشه در یک ماتم ابدی می بینیم !
ولی عشقی که او به آن پناه می آورد ، خود نیز بیماری ای است که با آن به کاهش رنج های خود می پردازد . اگر چه به این وسیله بدبختی های خود را زیاد می کند ؛ چرا که این عشق همان میوه ی ممنوعه و یا پنهانی است . چنان که در شعر « اشواق واحزان » می گوید :
روزگار ما چگونه گذشت ؟ چگونه ؟
میان آرواره های آرزوها و اندوههایمان
قلب من و تو با عشق و آرزوها انباشته شد ولیکن
همچنان به پنهان نگه داشتن آن متوسل شده ایم
هر چقدر که چشمانم با تو از عشق سخن می گوید
آنها را به ناکامی و جدایی مجازات می کنم …
یا آنگونه که در شعر « عوده الغریب » می گوید :
دل پژمرده و اندوهگین من که از دست رفت و با آن شادیها و آرزوهایش نیز
این دل گریزان رنجدیده از آرزوها گرفتار میان اشک واندوههایش
اکنون دیگر ناکام از ناله های عشق ، زیر سقف آسمان پرستاره به دلخواه خود آواز می خواند آرزوهای تازه ای می افریند و دوباره به ساحل باز می گردد تا شادمانه نجواهایش را به هر سو بفرستد .
بعد از اینکه تخیلات شاعر انتقامش را از سرافکندگی اش در عشق می گیرد ، اینگونه تصور می کند که در تمام خاطرات عاشقانه حتی معشوقش را از بین برده و از تمامی درد و رنجهایش خلاصی پیدا کرده است .
او برای بازگشت به جهان واقعیت ، لحظه ای درنگ را جایز نمی شمارد و تازه آنجاست که در می یابد که همه آنچه با آن درگیر بوده ، خیالات در خیالات بوده است و او هیچ کس جز خویش را ازبین نبرده . پس به تدریج سعی می کند که عاشق خودش باشد و نه هیچ کس دیگری جز خود . گمان بسیاری براین است که عاشقانه های او همه عاشقانه هایی خیالی است نه حاصل تجربیات شخصی او . اما در مجموعه شعر « قراره الموجه » که در سال ۱۹۵۷ منتشر شد ، به نوعی از جهان شخصــــی خود خـــارج می شود تا به گونه ای دیگر به زن و رنجها و محرومیتهای او در جوامع شرقی بپردازد ، بــرای مثــال در شعــر« النائمه فی الشارع» دختر یازده ساله ای را به تصویر می کشد که نه خانه ای دارد و نه خانواده ای و شب را در خیابان زیر رگبار و سوز سرمای زمستان ، بیمار و گرسنه ، به صبح می رساند …
او شعر را وسیله ای جهت بیان غم های خود و نیز واسطه ی عقده گشایی رنج ها و محنتهایش یافته بود . شکی نیست که او از اولین شاعرانی بود که دیگران را به سرایش شعر به طرز نوین دعوت می کردند و می توان گفت که جسورترین آنها در طغیان علیه پایه های استوار شعر کلاسیک و پی ریزی جریان شعر آزاد بوده است .
آغاز نشأت شعرآزاد
کشورهای عربی در خلال عصر جدید در معرض تکانهای دگرگون کننده ای در زندگی ادبی و اجتماعی و سیاسی اشان قرار گرفتند و ادب، مخصوصاً شعر که عنصری مهم از عناصر زندگی فکری و فرهنگی امت به شمار می رود نیز در معرض تغییراتی در اغراض و معانی و مضامین و اوزان و قوافی قرار گرفت و بزرگترین تکان آن جنبشی بود در شعر که شاعر عراقی نازک الملائکه آن را اعلان کرد و قواعد و نشانه های آن در دیوان شعری اش” شظایا و رماد” در سال( ۱۹۴۹ م) و در کتابش ” قضایا الشعر المعاصر در سال ۱۹۶۲ چاپ شده است . ابتدای حرکت شعر در سال( ۱۹۴۷می) از عراق و از بغداد بود و تمام سرزمین عربی را فرا گرفت و اولین قصیده با وزن آزاد همان قصیده الکولیرا بود که نازک الملائکه آن را در روز بیستم دسامبر( ۱۹۴۷م) در مجله ی ” العروبه ” بیروت منتشر کرد. او آن« قصیده را درباره ی بیماری وبا سروده بود که در آن به توصیف و بیان منظره ی حمل و نقل مردگان بسبب وبا به کمک اسبها در مصر پرداخته بود .
البته نازک الملائکه از نظر تاریخی نه اولین کسی بود که در مورد شعرآزاداندیشیده بود و نه اولین کسی است که نمونه ای از شعر آزاد ارائه داده یا اسم ( شعر آزاد) را بر آن اطلاق کرده و بلکه در ابتدای دهه ی سوم قرن ۲۰ تلاشهای گوناگون صورت گرفته بود مانند تلاش محمد فرید ابو حدید در ترجمه ی نمایشنامه ی ” ما کبث ” از شکسبیر و آن را شعر مرسل نامید ودر آن از قافیه خبری نبود و همچنین تلاش احمد با کثیر در ترجمه نمایشنامه ی ” رومئو و ژولیت ” از شکسبیر .
اما در مورد این که کدام یک نازک الملائکه یا بدر شاکر السیاب پیشوای شعرآزاد هستند اختلاف نظرهایی وجود دارد که نازک با چاپ قصیده ی “الکولیرا” در سال (۱۹۴۷م) ، یا سیّاب با چاپ قصیده ی ” هل کان حبّــا” اولین نفر درارائه ی این روش جدید می باشند . ولی بعد از بررسی نظریات گوناگون این نتیجه به دست آمد که نازک الملائکه از نظر تاریخی اولین مدعی شعرآزاد نمی باشد و تنها کسی نیست که دروزن آزاد شعرسروده است بلکه کسانی مانند بدر شاکر السیاب ، عبد الوهاب بیاتی ، بلند الحیدری و .. نیز در اوزان آزاد شعر سروده اند .
و حقیقت این است که معنی فنی این حرکت جدید مهمتر و باقی تر است وی ابداعات شعری زیادی ارائه داد و تلاشهای نقدی قوی در دعوت به این سمت وسوی شعری جدید و تفسیر و توجه آن انجام داد وپیشوای فنّی شعرعرب به شمار می آید.
قصیده الکولیرا[۸]
سکَنَ اللیلُ
أصغِ إلى وَقْع صَدَى الأنَّاتْ
فی عُمْق الظلمهِ, تحتَ الصمتِ, على الأمواتْ
صَرخَاتٌ تعلو, تضطربُ
حزنٌ یتدفقُ, یلتهبُ
یتعثَّر فیه صَدى الآهاتْ
فی کلِّ فؤادٍ غلیانُ
فی الکوخِ الساکنِ أحزانُ
فی کل مکانٍ روحٌ تصرخُ فی الظُلُماتْ
فی کلِّ مکانٍ یبکی صوتْ
هذا ما قد مَزَّقَـهُ الموت
الموتُ الموتُ الموتْ
یا حُزْنَ النیلِ الصارخِ مما فعلَ الموتْ
* * *
طَلَع الفجرُ
أصغِ إلى وَقْع خُطَى الماشینْ
فی صمتِ الفجْر, أصِخْ, انظُرْ رکبَ الباکین
عشرهُ أمواتٍ, عشرونا
لا تُحْصِ أصِخْ للباکینا
اسمعْ صوتَ الطِّفْل المسکین
مَوْتَى, مَوْتَى, ضاعَ العددُ
مَوْتَى , موتَى , لم یَبْقَ غَدُ
فی کلِّ مکانٍ جَسَدٌ یندُبُه محزونْ
لا لحظَهَ إخلادٍ لا صَمْتْ
هذا ما فعلتْ کفُّ الموتْ
الموتُ الموتُ الموتْ
تشکو البشریّهُ تشکو ما یرتکبُ الموتْ
* * *
الکولیرا
فی کَهْفِ الرُّعْب مع الأشلاءْ
فی صمْت الأبدِ القاسی حیثُ الموتُ دواءْ
استیقظَ داءُ الکولیرا
منابع و مآخذ:
تاریخ ادبیات عرب – شوقی ضیف
تاریخ الادب العربی – عمر فروخ
وبرگرفته از سایت www.khedu.ir نویسنده: معصومه نعیمی زاده
و از وبلاگ: ahwaz-al.blogfa.com
زندگی نامه نازک الملائکه شاعر زن معاصر عراق