مصدر میمی چیست؟ تفاوت مصدر میمی با مصدر اصلی

مصدر میمی چیست؟ تفاوت مصدر میمی با مصدر اصلی
مصدر میمی همان مصدری است که در آغازِ آن حرفِ « م » افزوده شده است و در ثلاثی مجرّد دو وزن دارد . « مَفعَل » و « مَفعِـل » که وزنِ « مَفعَل » بیشتر است . مانندِ :

بر وزنِ « مَـفْـعَـل » نَظَرَ ï مَنظَـر / ضَرَبَ ï مَضرَب / أخَـَذ ï مَـأخَذ / مَـرَّ ï مَـمَـرّ / قالَ : مَقال / جَری ‍ : مَجرَی / ذَهَبَ ï مَذهَب / نَشَأ ïمَنشَأ [1]/ عَلِمَ ï مَعلَم / وَجِـلَ ï مَـوجَل .

چنانچه « مثالِ واوی محذوف الفاء » باشد ؛ بر وزنِ « مَفعِـل » می آید . مانند :

وَرَد ï مَورِد / وَرِثَ ï مَورِث / وَعَدَ ï مَوعِد

چنانچه لفیفِ مفروق باشد ؛ بر وزنِ « مَـفْـعَـل » است . مانند : مَوفَی و مَوقَی از وَفَی و وَقَی

وزنِ آن از غیرِ ثلاثیِ مجرّد بر وزنِ اسم مفعولِ آن است . مانندِ :

مُعتَقَـد ، مُعتَـمَد ، مُکرَم ، مُکتَسَب ، مُدَحرَج ، مُتَدَحْرَج

گاهی مصدر میمی از ثلاثی مجرد بر وزنِ « مَفعِـل » نیز می آید . مانندِ :

مَجیء ، مَبیت ، مَشیب ، مَزید ، مَسیر ، مَصیر … در اینجا اگر بر وزنِ « مَـفْـعَـل » نیز بیاید درست است .

گاهی بروزنِ « مَفعَـلة » نیز می آید . مانندِ : مَرحَمة ، مَفسَدة ، مَوَدَّة ، مَـقالة ، مَساءة ، مَحالة ، مَهابة ، مَرضاة

گاهی به ندرت بروزنِ « مَفعِـلة » یا « مَفعُـلة » نیز می آید . مانند :

مَحمِدة ، مَذِمَّة ، مَظلِمة ، مَحسِبة ، مَعذُرة ، مَقدُرة ، مَأدُبة
پیشگفتار

با نام و یاد خداوند متعال و با تقدیم به پیشگاه امام زمان(عج) که إنشاء اللَّه ایشان ما را در زمرۀ سربازان خودشان قرار دهد.با تقدیر و تشکر از مدیریَّت محترم مدرسه جناب حجۀ الاسلام و المسلمین واحدی که تلاش فراوانی در پیشرفت و تربیت طلَّاب داشته اند و دارند و با تقدیر از استاد محترم جناب حجۀ الاسلام و المسلمین شمس که زحمات فراوانی را برای بنده و دوستان طلبه ام در طول سال کشیده اند و با تشکر از آقای فروتن که به عنوان استاد مشاور وقت گران بهایشان را در إختیار بنده قرار دادند و در پیشرفت إین تحقیق کمک فراوانی کردند. در پایان امیدوارم که خداوند نیَّت ما را خالص کرده و از همه ما راضی و خشنود بوده باشد. إنشاء اللّه

چکیده

در دانش صرف، اسم به اعتبارات مختلفی تقسیم می شود که یکی از مهمترین آنها تقسیم اسم به مصدر و غیر مصدر است.
مصدر خود به مصدر اصلی، میمی، صناعی و همچنین مرّه، هیئت، صریح، مؤول و اسم مصدر تقسیم می شود.
در این پژوهش سعی بر این شده تا به تفاوت مصدر میمی و مصدر اصلی پرداخته شود.
تفاوت این دو مصدر به دو دسته تقسیم می شود:
1) تفاوت لفظی: این تفاوت ساختار دو مصدر را بررسی می کند.این تحقیق بیان می کند که ساختار دو مصدر یعنی اوزان آنها و هم چنین و در سماعی و قیاسی بودن استعمال آنها کاملا با هم متفاوت است.
2) تفاوت معنوی: در این تفاوت به معنا و مفهوم دو مصدر إشاره شده است.این دو مصدر در معنی تفاوت جزئی دارند.

فهرست مطالب

مقدمه
بخش1.مفهوم شناسی مصدر
فصل1.لغوی
فصل2.اصطلاحی
بخش2.تفاوت مصدر میمی و مصدر أصلی
فصل1.تفاوت لفظی
مصدر أصلی
مصدر میمی
فصل2.تفاوت معنوی
نتیجه گیری
منابع
مقدمه

الحَمدُ لِلَّهِ رَبِّ العَالَمین و صَلَواتُ اللَّهِ علی سَیِّدِ المُرسَلینَ مُحَمَّدٍ و آلِهِ الطَّاهرین لا سیَّما بقیَّۀَ اللَّهِ فی الأرَضینَ و اللَّعنُ الدّائمُ علی أعدائِهِم أجمَعین

تبیین مسألۀ: تحقیقی که پیش روی ماست تفاوتی را در مورد مصدر أصلی و مصدر میمی بیان می کند.این تفاوت به دو بخشلفظی و معنوی تقسیم می شود که تفاوت لفظی آن در این تحقیق از جهت صرفی بررسی می شود و علم صرف عهده دار بررسی ساختار این دو مصدر است.در بخش تفاوت معنوی به تفاوت معنای دو مصدر إشاره شده است که نظر نحویُّون در این قسمت بیان شده است.
جایگاه: در علم صرف اسم به اعتباراتی به مصدر و غیر مصدر تقسیم می شود.مصدر خود چند دسته دارد که دو مورد آن مصدر أصلی و مصدر میمی است.
ضرورت: هدف از بیان این تحقیق این است خواننده را با تفاوت مصدر أصلی و مصدر میمی آشنا کنیم.
تفاوت مصدر أصلی و مصدر میمی سؤالاتی را در ذهن خواننده ایجاد می کند، این که:
سوال أصلی
– تفاوت مصدر أصلی و مصدر میمی چیست؟
سوال فرعی
– مصدر از چه چیزی گرفته شده است؟
– تعریف مصدر أصلی و مصدر میمی چیست؟
– آیا این دو مصدر با یکدیگر تفاوت دارند ؟
– تفاوت این دو مصدر به چند دسته تقسیم میشود؟
– تقسیم مصدر أصلی و مصدر میمی به لفظی و معنوی از چه جهتی بوده است؟

بخش1. مفهوم شناسی مصدر

فصل1. لغوی
مصدر از ریشه « صدر» می باشد که به معنای ضربه زدن بر سینه است .

فصل2.اصطلاحی
در این فصل به بررسی تعریف مصدر میمی و مصدر اصلی می پردازیم.

 تعریف مصدر أصلی: «مصدر اصلی، اسمی است که دلالت بر حدث می کند و مجرَّد از زمان است که فعل از آن مشتق شده است مانند: عِلم، ضَرب»

 تعریف مصدر میمی: «مصدر میمی، اسمی است که معنی آن شبیه مصدر أصلی است همراه با قوَّۀ دلالت وتأکید که به خاطر میم زائده ای که بر سر آن آمده است به آن مصدر میمی گفته می شود.مانند: مَنظَر، مَصِیر» .

بخش2.تفاوت مصدر میمی و مصدر أصلی

تفاوت مصدر میمی و مصدر أصلی از دو جهتِ لفظی و معنوی بررسی می شود.

فصل 1.تفاوت لفظی
در علم صرف و علم نحو به تفاوت لفظی مصدر میمی و مصدر اصلی اشاره شده است که این تحقیق از جهت صرفی آن را مورد بررسی قرار می دهد. علم صرف به تفاوت لفظی این دو مصدر از حیث ساختار پرداخته است و چون فعل از مصدر ساخته می شود آن را در ثلاثی مجرد و غیر ثلاثی مجرد – ثلاثی مزید و رباعی مجرد – بیان کرده است که در ابتدا مصدر أصلی و سپس مصدر میمی را به صورت جداگانه بیان کرده در پایان این فصل نتیجه گیری کلی را بیان می کنیم.

مصدر أصلی

ثلاثی مجرَّد:اوزان مصدر أصلی افعال ثلاثی مجرد سماعی است که یا دارای ضابطه خاصی می باشند یا بدون ضابطه که مهم ترین آن ها در ذیل إشاره می شود:

• اوزان دارای ضابطه1

• اوزان بدون ضابطه1 : اوزانی هستند که در قواعد بالا نمی گنجند و سماعی هستند مانند: شُرب،حِفظ،کَذِب،صِغَر،هُدی و…

غیرثلاثی مجرَّد2: مصادر غیر ثلاثی مجَّرد قیاسی می باشد که در جدول پایین إشاره می شود:

مصدر میمی

وزن مصدر میمی در ثلاثی مجرَّد و غیر ثلاثی مجرَّد قیاسی است…

• ثلاثی مجرَّد1:

• غیر ثلاثی مجرَّد: وزن مصدر میمی در غیر ثلاثی مجرَّد – ثلاثی مزید، رباعی مجرَّد، رباعی مزید – بر وزن مضارع مجهول است، که میم مضمومی را جایگزین حرف مضارعۀ می کنیم(یعنی بر وزن اسم مفعول می آید)5. مانند: یُکرَمُ مُکرَم ، دَحرَجَۀ مُدَحرَج

جمع بندی فصل1 : ویژگی هایی که در بالا برای مصدر أصلی و مصدر میمی ذکر شد بیانگر تفاوتی است که در ذیل به آن إشاره می شود:
ألف) تفاوت درأوزان مصدر أصلی و میمی چه در ثلاثی مجرد و چه در غیر ثلاثی مجَّرد.
ب) تفاوت در سماعی و قیاسی بودن أوزان مصدر أصلی و مصدر میمی در ثلاثی مجَّرد.

فصل2.تفاوت معنوی
در این فصل تفاوت معنوی مصدر أصلی و مصدر میمی را از حیث معنا بررسی می کنیم.
نحویُّون معتقدند که معنای مصدر میمی شبیه مصدر أصلی است.در این جا سؤالی مطرح می شود که چطور معنای دو مصدر شبیه است ولی صیغه هایشان(وزن) با هم اختلاف دارد؟به علاوه این که مصدر میمی نسبت به مصدر أصلی استعمال کمتری دارد.نحویُّون بیان کرده اند معنای مصدر میمی – علاوه بر حدث – غالباً دلالت بر إنتهاء و نهایت کاری را می کند. مانند:« عَلَیهِ تَوَکَّلتُ و إلَیهِ مَتابِ»1در این مثال «مَتاب» به معنای توبه کامل و نهایت توبه است به طوری که مصدر أصلی آن چنین معنایی را نمی رساند2.
تفاوت دیگری که در معنای آن دو وجود دارد این است که مصدر میمی به خاطر میم زائده ای که بر سر آن آمده دلالت بر قوَّۀ و تأکید معنا می کند در حالی که مصدر أصلی چنین معنایی را نمی دهد3.

نتیجه گیری:

در پایان می توان نتیجه گرفت که: 1- این دو مصدر از جهت لفظی کاملا با هم متفاوتند به این معنی که در ثلاثی مجرد و غیر ثلاثی مجرد اوزان آنها و هم چنین کاربرد این اوزان در صرف تفاوت چشم گیری دارند به گونه ایی که می توان آنها را از یکدیگر تشخیص داد و می توان گفت که اوزان مصدر میمی در ثلاثی مجرد و غیر ثلاثی مجرد قیاسی است در حالی که اوزان مصدرأصلی در ثلاثی مجرد سماعی و در غیر ثلاثی مجرد قیاسی است. 2- از جهت معنوی تفاوت جزئی دارند به این شکل که معنی مصدر میمی شبیه مصدر أصلی است با این وجه که معنی مصدر میمی دلالت بر قوة و تأکید می کند یا در بعضی موارد نهایت کاری را می رساند.

منابع

1- قرآن کریم
2- استر آبادی، رضی الدین، شرح الرضی علی الشافیۀ، دار الکتب العلمیۀ، بیروت، 1395 ق
3- نیشابوری، حسن بن محمد، شرح النظام، مکتبۀ العزیزی، قم، 1428 ق
4- حسن، عباس، النحو الوافی، ناصر خسرو، قم، 1422 ق
5- غلایینی، مصطفی، جامع الدروس العربیۀ، دار الکوخ، بیروت، 2004 م
6- شرتونی، رشید، مبادی العربیۀ، دار العلم، قم، 1427 ق
7- عرب خراسانی، علی، درسنامه صرف، نشر المصطفی، قم، 1389 ش
8- طباطبایی، سید محمدرضا، صرف ساده، دار العلم، قم، 1392ش
9- کشمیری، عبد الرسول، صرف کاربردی، مؤسسۀ مطالعات راهبردی علوم و معارف اسلامی، مشهد، 1392 ش
10- بستانى، فواد افرام، فرهنگ ابجدي، نشر إسلامی، تهران، 1375 ش.

منابع:
وبلاگ آموزش زبان عربی
مدرسه حقانی