اقتضائات زبان عربی به معنای مردانه بودن زبان قرآن نیست
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، نشست «زبان قرآن و جنسیت» صبح امروز ۲۰ آذرماه، با حضور حجت‌الاسلام والمسلمین مجید دهقان، عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات زن و خانواده و نویسنده کتاب «جنسیت و زبان قرآن» و حجت‌الاسلام والمسلمین مهدی مهریزی، عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد، در دانشکده علوم پایه واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد برگزار شد.
در آغاز این نشست ابتدا حجت‌الاسلام دهقان با بیان اینکه یکی از سوالات مهم در این خصوص بحث زبان مذکر قرآن است، گفت: ادبیات متراکمی در خصوص بحث جنسیت وجود دارد. خود مسئله زبان نیز محل بحث‌های بسیاری بوده است. در رویکرد‌های جدید زبان خود ماهیت معنا و هویت‌ساز است. اگر با کانت توجه از واقعیت به زبان معطوف گشت، با مباحث جدید در فلسفه زبان شاهد نقطه عطف دیگری بودیم که با آن، توجه از واقعیت به زبان معطوف شده است.
دهقان افزود: نسبت مباحث اجتماعی و زبان نیز پس از قرن هجدهم مورد توجه بوده است. براساس یک نظریه انتقادی، نمی‌توان جامعه‌ای را نقد کرد، مگر اینکه دستور زبان آن جامعه نقد شود. در خصوص بحث خودمان مسئله قرآن هم باید مورد بحث واقع شود. قرآن وحی است و صادرکننده‌اش خداست. قرآن فراتر از کتاب مکتوب است. در رویکرد عرفانی قرآن تنزیل یافته تا به صورت مکتوب در آمده است.
عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات زن و خانواده ادامه داد: جمع‌آوری قرآن، ترتیب سور و بحث‌هایی از این قبیل باید مورد توجه باشد. زبان قرآن نیز باید مورد دقت باشد. با تحلیل سوسور زبان تنها گفتار نیست و به ساختار ثابت و کم تغییر در جامعه باز می‌گردد. ساختار زبان ثابت است. در زبان قرآن مرادمان گفتار است. این گفتار خود تغییر می‌یابد. زبان فارسی در تاریخ تغییر یافته است. ساختار زبان عربی نیز چنین است. گفتار در میان مردمی که همه بی‌سوادند با گفتاری که در جامعه‌ای که گفتار کتبی رایج است، متفاوت است. باید دید گفتار عربی زمان نزول چه ویژگی‌هایی داشته است.
نویسنده کتاب «جنسیت و زبان قرآن» تصریح کرد: ما در خصوص جنسیت، زبان، رابطه پدیده‌های اجتماعی و زبان و زبان قرآن به‌مثابه گفتار، فقر نظری در سنت و ادبیات مرسوم اسلامی داریم. پیشتر ما زبان را ابزار ارتباط می‌دانستیم، اما امروز این تصور تغییر کرده است. ما تنها در خصوص قرآن ادبیات غنی‌ای داریم. یکی از مسائل بین رشته‌ای قرآن و جنسیت است که میان مطالعات قرآنی، مطالعات زنان و زبانشناسی بررسی می‌شود.
دهقان با بیان اینکه ما در بحث‌های زبانی و علوم سنتی خودمان روش‌پایه و نظریه‌پایه نیستیم، گفت: مراد مفهوم دکارتی روش است. در پژوهش‌ها ما روش پایه نیستیم. مشکل ما این است که روی آلات علمی نظیر منطق، اصول و بلاغت چنان کار نکرده‌ایم که ابزار پژوهش ما باشد. مایکل هالیدی (زبان‌شناس بریتانیایی، توسعه‌دهنده دستور زبان نقش‌گرای نظام‌بنیاد) کار را در ادبیات انگلیسی راحت کرده و ابزار‌های زبانی را روشی برای تحلیل‌های اجتماعی و سیاسی قرار داده است. برای مثال فعل متعدی می‌تواند دلالت بر یک نوع رابطه اجتماعی باشد که در آن فاعل حضور دارد و ملاحظه‌ای ندارد. دیگر صور زبانی نیز چنین هستند.
وی ادامه داد: ما در زبان عربی این کار را نکرده‌ایم. در بحث‌های زبانی سه نظریه صورت‌گرا، نقش‌گرا و گفتمانی وجود دارد. بنده نظریه گفتمانی را انتخاب کرده‌ام که به روابط اجتماعی نظر دارد. در تحلیل گفتمانی با روش فرکلاو که برگزیدم، متن را در سه لایه ادبی، کرداری-گفتمانی و میدان اجتماعی تحلیل می‌کند.
نویسنده کتاب «جنسیت و زبان قرآن» ادامه داد: در سطح کرداری گفتمانی، گفتار عربی در دوران نزول چه ویژگی دارد؟ والتر اونگ، (تاریخدان و فیلسوف آمریکایی) می‌گوید، نحوه اندیشیدن در جامعه شفاهی با مکتوب فرق می‌کند. تاثیر وجود کتابت در وجود مکتوب یک صورت خارجی خود را نشان می‌دهد. تغییرات زبانی در جامعه مکتوب کم است. در جامعه شفاهی صورت لفظی در معرض تغییر است. همچنین در جامعه شفاهی اندیشه با حفظ کردن بایگانی می‌شود. در جامعه مکتوب حفظ اهمیت ندارد. در جامعه شفاهی شعر غلبه دارد، زیرا راحت‌تر حفظ می‌شود و بایگانی اندیشه است. تفکر انتزاعی در جامعه مکتوب بیشتر از جامعه شفاهی است. در جامعه شفاهی جدل و مثال‌ها به جای برهان و استدلال می‌نشیند که در جامعه مکتوب است. در ادبیات شفاهی تمثیل رکن اقناع‌گری است.
ضرورت توجه به موضوع‌له الفاظ مذکر و اقتضائات تاریخی
عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات زن و خانواده افزود: گفتار قرآن در یک جامعه شفاهی نازل شده است. با مقدماتی که مطرح شد، می‌توان به الفاظ قرآن و بحث جنسیت و زبان پرداخت. زبان قرآن مردانه است، تنها همسران پیامبر و همسر زید در قرآن مخاطب خداوند قرار گرفته‌اند.
وی ادامه داد: مسئله دیگر مسئله حرث است. در آیه «نِسَاؤُکُمْ حَرْثٌ لَکُمْ فَأْتُوا حَرْثَکُمْ أَنَّى شِئْتُمْ وَقَدِّمُوا لِأَنْفُسِکُمْ: زنان شما کشتزار شما هستند پس از هر جا [و هر گونه]که خواهید به کشتزار خود [در]آیید و آن‌ها را براى خودتان مقدم دارید» (بقره، ۲۲۳) مرد مرد می‌ماند، اما زن پس از آیه، مزرعه و منفعل است.
نویسنده کتاب «جنسیت و زبان قرآن» تصریح کرد: مسئله دیگر چرایی و نحوه پرداختن و نپرداختن به برخی از زنان است. قرآن بسیار به حضرت مریم پرداخته است و در سیاق‌های مختلف زمانی بحث شده، از بعثت تا پایان عمر پیامبر، اما همسر فرعون، ملکه صبا تنها یک جا آمده است. در خصوص همسر لوط و نوح تقریبا یک گزاره چند جا تکرار است.
عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات زن و خانواده ادامه داد: در خصوص زبان مردانه قرآن و اینکه آیات احکام زنان یا غیابی است یا در خطاب به مردان گفته شدن است، باید پرسید، چرا؟ برخی از جمله آیت‌الله جوادی آملی معتقد است قاعده تغلیب به کار رفته که بر مبنای آن در زبان عربی بین چند ضمیر ضمی، ر. مذکر غلبه یافته است که هم شامل مردان و هم شامل زنان است. در برخی از آیات می‌توان آن را دریافت، زیرا پس از ضمیر مذکر اشاره به مونث هم آمده است. اما در برخی از آیات قرائنی وجود دارد که ضمائر خطاب به مذکر است؛ و بنابراین نمی‌توان استفاده از قاعده تغلیب را همواره پذیرفت.
دهقان افزود: به نظر دو راه وجود دارد، راه اول این است که باید دید مراد از موضوع‌له الفاظ مذکر، مردان نیستند بلکه به شرط لای تانیث وحده مراد است. اصل در عربی استفاده از الفاظ مذکر است. راه دوم تحلیل گفتمانی الفاظ مذکر است. متن قرآن در جامعه مردانه نازل شده است. مردان نقش اصلی دارند از این رو این مردان‌اند که به جهاد می‌پردازند، فتنه انگیزی می‌کنند و در جامعه حضور غالب دارند. آیا زنان در مخاطب بودن حذف شده‌اند یا در کل گفتمان قرآن؟ زنان مخاطب نبوده‌اند، چون حضور نداشتند، اما زنان از گفتمان قرآن حذف نشده‌اند. پردازش شخصیت حضرت مریم و ملکه صبا که به عنوان زن مجرد جایگاه والایی دارد این مسئله را اثبات می‌کند که زن بودن برجسته شده است و زن می‌تواند از حیث زن بودنش محل توجه باشد.
قاعده تغلیب چالش الفاظ مذکر قرآن را حل می‌کند
در ادامه این نشست حجت‌الاسلام مهریزی گفت: خواستگاه بحث زبان قرآن و جنسیت، چالش‌های موجود است که آیا قرآن نسبت به زنان نگاه تبعیض‌آمیز دارد یا خیر؟ سه مرحله لحن، گفت‌وگو با زنان و الفاظ زنان، حضور و احکام زنان چالش‌هایی را مطرح کرده است. خداوند در قرآن مردان را مورد خطاب مستقیم قرار داده و زنان را به صورت غایب خطاب کرده است.
وی افزود: قاعده تغلیب بحث الفاظ مذکر قرآن را حل می‌کند. در استفاده از تغلیب در زبان عربی نکته مهمی وجود دارد. زبان‌ها را می‌توان به حساس و غیر حساس به جنسیت تقسیم کرد. در زبان حساس به جنسیت به خاطر اختصار، وقتی مخاطب از دو جنس باشد، یکی از دو جنس یعنی مذکر را انتخاب می‌کنند. تغلیب از نظر زبانی به خاطر رسایی و گویایی است، از این رو زبان عربی که زبان قرآن است، مستلزم رعایت قاعده تغلیب است. قاعده تغلیب از نظر کلامی یعنی زن و مرد هویت مشترک دارند. برخی فق‌ها بحث کرده‌اند که تکلیف زن و مرد مساوی است مگر با حضور وجود قرینه‌ای. قاعده غالب در روایات احکام حضور مردان است و موضوع احکام مردان‌اند و این را می‌توان در احکامی مانند وضو، نماز و … دید، اما کسی نگفته اینجا مرد به معنای مذکر است و زن مراد نیست. اما جایی که ذهنیت مردسالار فقیه غلبه یافته است، مراد مرد گرفته شده مانند بحث قضاوت، وصیت و غیره.
عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد تصریح کرد: در جنبه‌های زبانی قرآن، قاعده تغلیب قابل دفاع و متعارف است. این اقتضای زبانی است، اینکه اول مرد می‌آید بعد زن به خاطر فصاحت است.
وی در خصوص شرایط فرهنگی و اجتماعی در زبان تاثیر گفت: در خصوص زبان ما در خصوص زبانی فرازمانی سخن می‌گوییم و متن را بالاتر از شرایط اجتماعی در نظر می‌گیریم و نباید در خصوص قرآن بر این عوامل تاکید کنیم. صد سال پس از نزول قرآن جامعه اسلامی مکتوب شده است. بحث‌های زبان‌شناختی باید با در نظر گرفتن ماهیت و اقتضائات وحی به کار برده شود.
عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد در ادامه گفت: ما حدود ۳۵۰ آیه به صورت مستقیم و غیرمستقیم در خصوص زنان داریم. من بر اساس تاریخ نزول این آیات را مرتب کرده‌ام. مسئله زن در همه سال‌ها مطرح شده است. ورود قرآن به مسئله زنان با مذمت نگاه جاهلی نسبت به زنان است و این فراز‌ها تا سال‌های آخر ادامه دارد. در مرحله بعدی قرآن مباحث مربوط زن و مرد را مطرح می‌کند. کار دیگر آن است که قرآن به الگو‌های مطرح زنان پرداخته است. از هجرت به مدینه آیات مربوط به احکام زنان طرح شده است. نقد فرهنگ جاهلی در خصوص زنان، نگاه معرفت‌شناسانه به زن و مرد و الگو‌های برجسته زن در ده سال وحی در قرآن وجود داشته است.
مهریزی تصریح کرد: در آیات قرآن حیات حضرت عیسی (ع)، موسی (ع)، ابراهیم (ع) و پیامبر اسلام (ص) در ارتباط با مادران‌شان مطرح می‌شود. در قرآن دختر بد مطرح نشده و مصادیق دختران قرآنی خوب‌اند، حال آنکه پسران در قرآن، خوب و بد دارند. در چالش‌های دیگری که مطرح است باید به شان نزول آیات و نیز منطقی که قرآن ارائه کرده است توجه کرد.
در پایان این نشست دهقان در پاسخ خبرنگار ایکنا مبنی بر اینکه در مباحث مطروحه زبان قرآن و جنسیت بر مبنای تصوری واحد از عدالت مبنی بر عدم تبعیض میان زن و مرد تفسیر شده است، در حالی که تصور انسان از عدالت دستخوش سیر تاریخی بوده است و چه لزومی دارد که با تصور کنونی از عدالت قرآن تفسیر شود؟ گفت: این سئوال در خصوص نسبت قرآن و جنسیت است و نه نسبت زبان قرآن و جنسیت. عدالت در ادبیات علوم سیاسی غنی است و عدالت مفهومی فرهنگی است، اما عدالت قرآنی در دو بعد فقهی و عملی در معنای قرآنی، معنا عدل، عندالشارع و نه معنای تطوری.