شعر حجم چیست ؟ شکل گیری شعر حجم
شعر حجم گونه‌ای از شعر نو فارسی است که از سال‌های ۱۳۴۶ و ۱۳۴۷ رسماً موجودیت خود را اعلام کرد و یدالله رؤیایی و تنی چند از شاعران از جمله پرویز اسلامپور در آن سال‌ها بیانیهٔ شعر حجم را نوشتند که برای نخستین بار در نشریهٔ ادبی بارو (۱۳۴۸) منتشر شد.
شعر حجم شکل سازمان‌یافته و پالایش‌شدهٔ شعر موج نو بود که احمدرضا احمدی در سال ۱۳۴۱ با کتاب طرح بنیانش را ریخته بود، ولی ظاهراً این نکته‌ای نیست که مورد تأیید حجم‌گرایان اولیه بوده باشد؛ اگرچه نگاهی به مطبوعات آن سال‌ها و ردیابی و بررسی اجمالی چگونگی شکل‌گیری شعر حجم این واقعیت را روشن می‌کند.
همچنین بخوانید :موسیقی درونی و بیرونی چیست ؟
شکل گیری شعر حجم
در سال ۱۳۴۵، وقتی که «زبان طرح احمدی» (موج نو) همه‌گیر شد و قریب به اتفاق نشریات شعر موج نو چاپ کردند و جوانان زیادی به دنبال این گونهٔ شعر کشیده شدند، یدالله رؤیایی – که به‌قول اسماعیل نوری‌علاء از شاعران مشکل‌گوی موج نو بود و بعداً بانی و مدافع و مفسر و سخنگوی شعر حجم شد – در مصاحبه‌ای با اسماعیل نوری‌علاء، بیژن کلکی و بهرام اردبیلی در مجلهٔ خوشه به نکاتی اشاره کرد که می‌تواند مبداء خوبی برای ردیابی شعر حجم و چگونگی شکل‌گیری آن باشد.[۳]
رؤیایی ضمن تأیید حرکت شعر موج نو، معتقد است در میان این نسل چهره‌های درخشانی وجود دارد که از لحاظ شعر و مکانیزم تصویرسازی بی‌رقیب‌اند.[۴] او درخشان‌ترین آن‌ها را بیژن الهی و احمدرضا احمدی و بهرام اردبیلی می‌داند.[۵]
با این حال، انتقاداتی نیز به شعر موج نو وارد می‌داند؛ او معتقد است این طرز ارائه که کمی ابهامش بیشتر از شعر گذشته‌است و باید ترکیب‌ها و تناسب‌های درونیش را کشف کرد باعث می‌شود که بگویند تکنیک ندارد، فکر ندارد.[۶] رؤیایی معتقد است باید برای این سبک تکنیکی ایجاد کرد تا این حرکت نو به بی‌راهه نزند و اندیشه و احساس شاعر هرز نرود.[۷] وی معتقد است انتقادهایی که به این نوع شعر می‌شود واقعیتی‌ست که نمی‌شود به طنز و طعنه گرفت و باید به شاعران پیشنهادها و توصیه‌هایی کرد که مثلاً مصراعها هرچند بلند و کوتاه باشد، نوعی آهنگ و وزن داشته باشد – چه عروضی و چه غیرعروضی. او معتقد است شاعرانی که به سراغ این نوع شعر می‌آیند لازم است بدانند که کار را مبنی بر تکنیک باید انجام داد؛ باید «فرام ساختن» یاد بگیرند چرا که همهٔ شعرهای احمدی بی‌فرم نیست.[۸]
بعدها در سال ۱۳۴۷ وقتی که یدالله رؤیایی در مصاحبه‌ای با مسعود بهنود در مجلهٔ فردوسی در برابر انتقاد بهنود از شعر موج نو که به اعتقاد وی اغلب با بی‌فرهنگی، پراکندگی و شاید بسیاری عیب‌های دیگر همراه است[۹][۱۰] می‌گوید:
در این‌جا اشتباهی رخ داده‌است که عادت شده. بسیاری از جوان‌های این موج پراکندگی و شیفته‌نشدن را چنان بروز می‌دهند که اصلاً معلوم نیست کدام‌یک از شعرای معاصر را قبول دارند و به کدام متمایل بوده‌اند. در هیچ‌یک از دوره‌های شعری این‌قدر آشفتگی وجود نداشته‌است. در بین این نسل چهره‌های درخشانی هستند. مثلاً احمدی، الهی و اردبیلی و… و اگر دقیق شویم و بخواهیم از تلاش‌های تازه‌تر حرف بزنیم، به گروه شعر دیگر و در آن میان با پرویز اسلامپور هم می‌رسیم که در «وصلت در منحنی سوم» درخشان است و در «نمک و حرکت ورید» قوام‌یافته‌تر.[۱۱]
رؤیایی راه‌حل گریز از آشفتگی و پراکندگی شعر موج نو را قاعده‌مندی از لحاظ فرام می‌داند.[۱۲] او پیشنهاد تهیهٔ یک مانیفست را عنوان می‌کند، زیرا معتقد است شاعران موج نو اگر اندیشه‌شده به دنبال شعر بروند به جایی می‌رسند. او معتقد است در این مانیفست می‌توان مواردی را پیش‌بینی کرد در قلمروهای مختلف شعری؛ مثلاً ساختمان، ریتم، علت‌ها و جهت‌ها، ریتم داخلی یک قطعه و همین‌طور از قواعد ترکیب تا به طور اندیشیده‌شده و با نظم و ترتیب و توافق قبلی بتوان قطعه‌ای را که خالی از این عوامل بود از این حرکت خارج دانست.[۱۳]
به این ترتیب، چند تن از فعال‌ترین شعرای موج نو و چند نقاش و سینماگر و فیلمنامه‌نویس (طبق پیشنهاد یدالله رؤیایی) دور هم جمع می‌شوند و پس از مدت‌ها گفت‌وگو، در زمستان ۱۳۴۸ بیانیه‌ای صادر می‌کنند که «بیانیهٔ شعر حجم» نام می‌گیرد. اما وقتی دو سال بعد (در شهریور ۱۳۵۰) شهین حنانه از یدالله رؤیایی در مورد دیدگاهش نسبت به شاعران موج نو می‌پرسد، پاسخ می‌دهد: «در حال حاضر موج نو در شعر نمی‌بینم جر آن‌که اگر حرکتی نو مطرح باشد حرکت شاعران حجم‌گراست و آنچه در سال‌های پیش به نام موج نو نام گرفت پدیده‌ای خام بود که ناپخته ماند و ناپخته رفت.[۱۴]
منظور از شعر حجم
بیانیهٔ شعر حجم
به دنبال سه ماه بحث و گفت‌وگو، سرانجام در آخرین و طولانی‌ترین جلسه‌ی خود در منزل پرویز اسلامپور، بیانیه‌ی شعر حجم تایید و امضا شد. در آن ایام این نام‌ها شرکت داشته‌اند:[۱۵]
پرویز اسلامپور (شاعر)، محمود شجاعی (شاعر و نمایشنامه‌نویس)، بهرام اردبیلی (شاعر)، فیروز ناجی (شاعر و سینماگر)، فریدون رهنما (شاعر و سینماگر)، نصیب نصیبی (سینماگر)، پرویز زاهدی (نویسنده)، محمدرضا اصلانی (شاعر و سینماگر)، علی‌مراد فدایی‌نیا (داستان‌نویس)، یدالله رؤیایی (شاعر) و…[۱۶]
از میان شاعرانی که قرار بود بیانیه را امضا کنند و نکردند، محمدرضا اصلانی بدون تایید امضا نکرد و فریدون رهنما با تایید بیانیه مخالف اصل امضاکردن بود. بیژن الهی و هوشنگ چالنگی در آن زمان در سفر بودند، و بعد که انتشار آن به اصرار الهی به تعویق افتاد، پی‌گیری اخذ امضا متوقف ماند. سیروس آتابای (شاعر)، نورالدین شفیعی (نمایشنامه‌نویس)، کامران دیبا (معمار و نقاش)، احمدرضا چه‌کنی (شاعر)، رضا زاهد (شاعر) از پارتیزانهای این جنبش‌اند. در متنی که در دست ماست این امضاها تشخیص داده می‌شود: یدالله رؤیایی، پرویز اسلامپور، محمود شجاعی، بهرام اردبیلی، هوشنگ آزادی‌ور.[۱۷]
مطرح‌ترین شاعران شعر حجم
از شاعران شعر حجم می‌توان به افراد زیر اشاره کرد: یدالله رؤیایی، محمدحسین مدل،[۱۸] سهراب مازندرانی، هوشنگ چالنگی، شاپور بنیاد، آرش جودکی[۱۹]
از دیگر شاعران مطرح در شعر حجم می‌توان به این شاعران اشاره کرد: بیژن الهی، محمود شجاعی، بهرام اردبیلی، پرویز اسلامپور، احمدرضا چکنی، محمدرضا اصلانی، هوشنگ صهبا، علی قلیچ‌خانی، حمید عرفان، رضا زاهد، عزت قاسمی، هوشنگ آزادی‌ور، علی مؤمنی، قاسم مؤمنی، احمد سینا، محمود مؤمنی، حسین شرنگ، خشایار فهیمی، منصور خورشیدی، راحا محمدسینا.
جریان، خلق منظر جدیدی در بستر شعر است. خلق یک موقعیت تازه از زبان شعر، پوست‌اندازی در میان واژه‌هاست. همیشه در ادبیات هر دوره‌ای کسانی هستند که آگاهانه می‌خواهند جریان‌سازی کنند. مثل کف‌های کنار ساحل اندکی خودنمایی می‌کنند و بعد هیچ، اما آن‌هایی که دل به شعر داده‌اند هرگز سلیقه خود را به کسی تحمیل نکرده‌اند و تن به نظام استبدادی در ادبیات هیچ دوره‌ای نداده‌اند، کار خود را کردند و همیشه آزاد بوده‌اند و دیگران به دلیل فروتنی زیاد، آن‌ها را نمونه‌ی بارز یک جریان فکری می‌دانند که در آینده شعر ما تاثیرگذار بوده‌اند که هوش تازه را در جستجوی کشف تازه‌ی زبان در مکانیزم خیال تا امروز با خود آورده‌اند.
شعر حجم به چه معناست ؟ شعر حجم چیست
شعر امروز ایران را شعر دهه چهل تغذیه می‌کند شعری که سمت و سوی مشاهده داشت و شاعران هوشمند را دعوت به فعالیت دوباره در سرایش شعر کرد تا ظرفیت‌های تازه‌ای از کلمات را وارد شعر کنند. چراکه هوش شاعران آوانگارد پشتوانه غنی دارد و مرز جستجوهای غیر اصیل و تکراری را درهم می‌ریزد. به همین دلیل است که در همه جا سر می‌کشد. دهه پنجاه و دهه هفتاد هر بار تلنگر بیداری به ذهن و زبان‌ها زده است چون شاعران حجم زبانی بی‌مرز و ذهنیتی مستقل دارند .
شعر حجم، رسالتی را که در غنی‌کردن زبان با خود دارد، تا آخر ادامه می‌دهد از ذهن‌های تنبل توقعی نداریم که دچار تلائم و سرگشتگی شدند و گرفتار بحران و از اصل خود دورافتاده‌اند، آن‌ها زاینده تفکر نبوده‌اند و از جریانات روز مدرنیزم جهان دور افتاده‌اند، زمانی که همه‌ی هستی انسان ترنم دستیابی به معرفت است توقعی نیست که بی‌معرفت‌ها نصیبی از آن ندارند. اما مشخصه‌های شاعران حجم را می‌توانید در “هلاک عقل” رویایی بخوانید. در شعر حجم و یا هر شعر مدرن و آوانگارد علامت‌ها و نشانه‌هایی وجود دارد تا یک موقعیت در موقعیتی دیگر خلق شود و پیش‌زمینه‌ای باشد برای درک و دریافت سرعت در مکانیزم خیال، نه در سطح که در عمق ابعاد سه‌گانه و شعر حجم زنده‌ترین چیزی است که به انتخاب زمان همیشه باز است.
نسبت‌هایی بین زمان و اشیا وجود دارد که هویت زبانی شاعران را می‌سازد. چون شعر حیات تازه زبان است و کانون مقاومت زبان‌های زنده دنیا! کثرت گسترده از حضور فیزیکی پدیده‌ها بدل به وحدتی از متافیزیک می‌شود که بحران تازه‌ای برای درک جدید از زبان شعر ایجاد می‌کند.
تحریک زبان علیه زبان، زدودن عادت، کاربرد ایجاز، خلق پرسپکتیو در شعر و مهم‌تر “اتفاق” که شاعر حجم را به سمت ژرف‌ساخت شعر هدایت می‌کند، گردشی آگاهانه در زاویه‌ی دید شاعر، طی طریق برای رسیدن به یک فاکتور استعلایی در رسیدن به علت غایی (دیدار + طلب) «-» (طلب + غیاب) «-» همزادکردن طلیعه‌ی تازه زبانی در معرفت. مناسباتی که زمینه دیدار را فراهم می‌کند تا حذف غیاب صورت گیرد و “من سوم” در زبان شاعر خلق شود.
شعر حجم رفتار خود را به کسی تلقین نمی‌کند هر کس می‌تواند به تغییر واقعیت بپردازد و در آن تصرف کند و کشف حجم کند، شاعر حرفه‌ای کسی هست که در اداره‌کردن کلمه مهارت داشته باشد. امروز باید قبول کنیم که در عادت ستیزی مشکل داریم همه شاعران آوانگارد این گونه‌اند، ما در عبور میان فاصله‌هاست که خلق واقعیت می‌کنیم. توقف فیزیکی از جهان اشیا موجب می‌شود که ما واقعیت مفهومی شیئی را عوض کنیم و گرنه مجبور به پذیرش چیزهایی هستیم که در اطراف ما وجود دارد به نظر می‌رسد فعال‌ترین گروهی که در زمینه شعر فعالیت دارند همین گروه باشند که از فرصت‌ها بهترین استفاده را به نفع شعر به احترام مخاطبان خود دنبال می‌کنند.
شعر حادثه‌ای است که در فضای ذهنی ایجاد می‌شود به همان صورتی‌که در فضای صفحه سر در می‌آورد و خلق حادثه می‌کند به صورت نوشتاری خود را نشان می‌دهد. مکان شعر در فضای ذهنی اتفاق می‌شود. برای تامل و مشاهده برای دست‌یافتن به آغاز و انجام از همین جاست که فاصله‌ای بین فضای خطی و ذهنی ایجاد می‌شود که خلق حجم می‌کند و قائم به ذاتِ خود می‌شود. چون فضای حجم خوانش ذهنی می‌سازد، که تکه‌های تعالی در آن کم نیستند.
شعر حجم چیست
شعر حجم چیست