آموزش قواعد اعلال عربی
نویسنده: بهروز حیدربکی
اعلال : عبارت است از تغییری که بر حرف عله در کلمه عارض می شود .
حروف عله : عبارتند از ‹‹ و ، ی ، و الف منقلبه ، ا ، ››
فعل معتل : به فعلی گفته می شود که یک یا دو حرف از حروف اصلی آن از حروف عله باشد .
انواع فعل معتل : 1- مثال 2- اجوف 3- ناقص 4- لفیف
فعل معتل مثال : فعلی است که اولین حرف اصلیش حرف عله باشد .
فعل معتل مثال بر دو نوع است : 1- مثال واوی : وَعَدَ وَضَعَ وَهَبَ 2- مثال یائی : یَقَظَ ، یَسَرَ ، یَقِنَ
اعلال درفعلِ معتلِ مثال :
1- فعل ماضی معتل مثال از هر جهت مانند فعل سالم صرف می شود و هیچگونه اعلالی در آن صورت نمی گیرد
2- در مضارع مثال واوی ‹‹ هرگاه فعل بر وزن یَفْعِلُ ، یا با داشتن یکی از حروف حلقی بر وزن یَفْعَلُ باشد ›› واو
حذف می شود . حروف حلقی : ‹‹ ء ، هـ ، ع ، غ ، ح ، خ ، ›› .
مانند : یَوقِفُ می شود: یَقِفُ یَوهَبُ می شود: یَهَبُ در یَوجَلُ ، یَیْسَرُ حرف عله حذف نمی شود
تذکر : در موارد زیر حرف علّه از مضارع فعل های معتل مثال حذف نمی شود :
1- فعل مضارع مجهول : یُوهَبُ لم یُولَدْ 2- فعل مضارع مثال یائی : یَیئَسُ ، یَیْقَظُ
3- فعل مضارع ثلاثی مزید : یُوصِلُ ، یَتَوَقَّفُ
3 – در مصدر بابهای‹‹ اِفعال و اِستِفعال›› از فعلهای معتل مثال واوی‹‹ واو ساکن ماقبل مکسور به یاء›› تبدیل می شود .
مانند : اِوْجاد می شود: اِیجاد اِستِوْصال می شود: اِستِیصال
ثلاثی مزید باب افعال از ‹‹ وَجَدَ›› ماضی مضارع مصدر
اَوْجَدَ یُوجِدُ اِیجاد
نمونه ای از صرف فعل مثال واوی وزن فَعَلَ – یَفْعِلُ وَعَدَ – یَعِدُ
ماضی مضارع امر
وَعَدَ وَعَدَتْ یَعِدُ تَعِدُ
وَعَدا وَعَدَتا یَعِدانِ تَعِدانِ
وَعَدُوا وَعَدْنَ یَعِدُونَ یَعِدْنَ
وَعَدْتَ وَعَدْتِ تَعِدُ تَعِدِینَ عِدْ عِدِی
وَعَدْتُما وَعَدتُما تَعِدانِ تَعِدانِ عِدا عِدا
وَعَدْتُم وَعَدْتُنَّ تَعِدُونَ تَعِدْنَ عِدُوا عِدْنَ
وَعَدْتُ وَعَدْنا اَعِدُ نَعِدُ
1
فعل معتل اجوف
فعل معتل اجوف : فعلی است که دومین حرف اصلیش حرف علّه باشد .
انواع فعل معتل اجوف : 1- اجوف واوی قالَ ، قَامَ ، 2- اجوف یائی سَارَ ، صَادَ
اعلال دراجوف
1- در ماضی معلوم ( ثلاثی مجرد ) اجوف ( واو ) و ( یاء ) متحرک ما قبل مفتوح به الف تبدیل می گردد .
‹‹ اعلال به قلب ›› مانند : قَوَمَ می شود: قامَ سَیَرَ می شود: سارَ
و از صیغه ی ششم تا آخر به علت التقاء ساکنین حرف عله را حذف می کنیم ‹‹ اعلال به حذف ››
و فاء الفعل ماضی را مکسور می کنیم ‹‹ در صورتی که مضارع آن بروزن ‹ یَفْعَلُ – یَفْعِلُ › ›› باشد
و فاء الفعل ماضی را مضموم می کنیم ‹‹ در صورتی که مضارع آن بروزن ‹ یَفْعُلُ › ›› باشد .
مانند : خَافَ -َ که جمع مؤنث آن می شود : خِفْنَ سَارَ -َ که جمع مؤنث آن می شود : سِرْنَ
قَالَ – ُ که جمع مؤنث آن می شود : قُلْنَ
2- در مضارع واو مضموم و یاء مکسور که ما قبل آن حرف صحیح و ساکن باشد به ماقبل داده می شود .
‹‹ اعلال به سکون ›› مانند : یَقْوُمُ می شود: یَقُومُ یَسْیِرُ می شود: یَسِیرُ
و چنانچه حرکت حرف عله ی ‹‹ واو ، یاء ›› فتحه باشد به الف تبدیل می شود . ‹‹ اعلال به قلب ››
مانند : یَخْوَفُ می شود: یَخَافُ یَنْوَمُ می شود: یَنامُ
و در صیغه های جمع مؤنث حرف عله به التقاء ساکنَین حذف می شود . مانند : یَقُوْلْنَ می شود: یَقُلْنَ
و فاء الفعل مضارع متناسب با حرف عله ای که در آن استفاده می شود حرکت می پذیرد.
مانند : قَامَ -ُ می شود: یَقُمنَ سَارَ – ِ می شود: یَسِرْنَ خَافَ – َ می شود: یَخَفْن
زیرا ضمه – ُ با واو فتحه –َ با الف کسره –ِ با یاء تناسب دارد .
3 – در امر و مضارع مجزوم ‹ صیغه هایی که ضمیر بارز ندارند › حرف عله به التقاء ساکنین حذف می شود
مانند : تَقُولُ : قُوْلْ می شود: قُلْ تَسِیرُ می شود: سِرّ تَخَافُ می شود: لا تَخَفْ
4- در ماضی و مضارع فعل های ثلاثی مزید ، همان تغییراتِ اعلال در ثلاثی مجرد صورت می پذیرد
مانند : قامَ : که ماضی باب افعال آن می شود : اَقَامَ مضارع : یُقِیمُ
فادَ : که ماضی باب استفعال آن می شود : اِسْتَفادَ مضارع : یَسْتَفِیدُ
در مصدر بابهای اِفعال و اِسْتِفعال از فعلهای اجوف حرف عله حذف ، و به آخر آن ‹‹ ه ›› تاء مربوطه افزوده می شود .
مانند اِقوام می شود: اِقامَه اِسْتِقْوام می شود: اِسْتِقامَه
ثلاثی مزید باب اِفعَال از ‹‹ قامَ ›› ماضی مضارع مصدر
اَقامَ یُقِیم ُ اِقامَه
ثلاثی مزید باب اِسْتِفعَال از ‹‹ قامَ ›› اِسْتَقَامَ یَسْتَقِیمُ اِسْتِقامَه
2
نمونه ای از صرف فعل اجوف واوی وزن فَعَلَ – یَفْعُلُ قَالَ – یَقُولُ
ماضی مضارع امر
———— ————– ————–
قال َ قَالَت ْ یَقُولُ تَقُولُ
قَالا قَالَتا یَقُولانِ تَقُولانِ
قَالُوا قُلْنَ یَقُولُونَ یَقُلْنَ
———— ————– ————–
قُلْتَ قُلْتِ تَقُولُ تَقُولِینَ قُلْ قُولِی
قُلْتُما قُلتُما تَقُولانِ تَقُولانِ قُولا قُولا
قُلْتُم قُلْتُنَّ تَقُولُونَ تَقُلْنَ قُولُوا قُلْنَ
———– ————– ————–
قُلْتُ قُلْنا اَقُولُ نَقُولُ
نمونه ای از صرف فعل اجوف یائی وزن فَعَلَ – یَفْعِلُ سَارَ – یَسِیرُ
ماضی مضارع امر
———— ————– ————–
سار َ سَارَتْ یَسِیرُ تَسِیرُ
سَارَا سَارَتا یَسِیران ِ تَسِیرانِ
سَارُوا سِرْنَ یَسِیرونَ یَسِرْنَ
———— ————– ————–
سِرْت َ سِرْتِ تَسِیرُ تَسِیرِینَ سِرْْ سِیرِی
سِرْتُما سِرْتُما تَسِیرانِ تَسِیرانِ سِیرا سِیرا
سِرْتُم سِرْتُن َ تَسِیرُونَ تَسِرْنَ سِیرُوا سِرْنَ
———– ————– ————–
سِرتُ سِرْنا اَسِیرُ نَسِیرُ
3
فعل معتل ناقص
فعل معتل ناقص : فعلی که سومین حرف اصلیش حرف علّه باشد .
انواع فعل معتل ناقص : 1- ناقص واوی 2- ناقص یائی
اعلال در ناقص :
1- در فعل های ماضی ناقص بر وزن ‹‹ فَعَلَ ›› در صیغه ی اول آن ‹ للغائب › حرف عله به الفتبدیل می شود
‹ حرف عله متحرک ماقبل مفتوح تبدیل به الف می شود ( اعلال به قلب )
مانند : دَعَوَ می شود: دَعَا هَدَیَ می شود: هَدَی
و در سه صیغه ی ‹‹ لِلغائِبِینَ ، لِلغائِبَه ، لِلغائِبَتَینِ ›› حرف عله حذف می شود
مانند : دَعَوُوا می شود: دَعَوا دَعَوَتْ می شود: دَعَتْ دَعَوَتا می شود: دَعَتا
در فعل ماضی ناقص بر وزن ‹‹ فَعِلَ ›› فقط در صیغه‹‹ لِلغائِبِینَ ›› حرف عله حذف می شود .
مانند : رَضِیَ می شود: رَضِوُوا می شود: رَضُوا خَشِیَ می شود: خَشِوُوا می شود: خَشُوا
2- در فعل های مضارع ناقص بر وزن ‹‹ یَفْعُلُ ، یَفعِلُ ›› درصیغه های بدون ضمیر بارز حرکت ضمه حذف می شود .
مانند : یَدعُوُ می شود: یَدْعُو تَدْعُوُ می شود: تَدْعُو اَدْعُوُ می شود: اَدْعُو نَدْعُوُمی شود: نَدْعُو
یَرْمِیُ می شود: یَرْمِی
در فعل های مضارع ناقص بر وزن ‹‹ یَفعَلُ ›› درصیغه های بدون ضمیر بارز ( 14، 1،4،7،13 ) حرف عله به
الف تبدیل می شود ( اعلال به قلب ) یَخْشَیُ می شود: یَخْشَی اَنْ یَخْشَی
در فعل های مضارع ناقص صیغه های ‹‹ لِلغائِبِینَ ، لِلمُخاطَبِینَ ، لِلمُخاطَبَه ›› حرف عله حذف می شود .
مانند : یَدْعُو می شود: یَدْعُوُون می شود: یَدْعُونَ تَدْعُوُونَ می شود: تَدْعُون َ تَدعُوِینَمی شود: تَدعِینَ
3 – در امر و مضارع مجزوم فعل های ناقص در صیغه های‹‹ بدون ضمیر بارز ›› حرف علهحذف می شود
مانند : تَدْعُو می شود: امر مخاطب می شود: اُدْعُ یَهْدِی می شود: لَمْ یَهْدِ نَنْسَی می شود: لَمْ نَنْسَ
در فعل های ناقص ثلاثی مزید :
4 – در ماضی در اولین صیغه اعلال به قلب و در صیغه های‹‹ لِلغائِبِینَ ، لِلغائِبَه ، لِلغائِبَتَینِ ›› اعلال به حذف صورت
می گیرد . اَلْقَیَ می شود: اَلْقَی اَلْقَیَتْ می شود: اَلْقَتْ اَلْقَیَتا می شود: اَلْقَتا
5- در مضارع صیغه های‹‹ لِِلغائِبِینَ ، لِلمُخاطَبِینَ ، لِلمُخاطَبَه ›› حرف عله حذف می شود .
یُلقِیُونَ می شود: یُلْقُونَ تُلقِیُونَ می شود: تُلقُونَ تُلقِیِینَ می شود: تُلقِینَ
6- در مصدر بابهای ‹‹ اِفعال ، اِفتِعال ، اِنفِعال ، اِستِفعال ›› حرف عله به همزه تبدیل می شود
مانند : اِمضای می شود: اِمضاء اِختِفای می شود: اِختِفاء اِنحِنای می شود: اِنحِناء اِستِدعاو می شود: اِستِدعاء
درمصدر بابهای ‹‹ تَفاعُل و تَفَعُّل ›› ضمه ی حرف ماقبل آخر ، به کسره تبدیل می شود .
مانند : تَرَقُّی می شود: تَرَقِّی تَلاقُی می شود: تَلاقِی
در مصدر باب ‹‹ تَفعِیل ›› حرف عله حذف وبه آخر مصدر ‹‹ ه ›› اضافه می شود .
مانند : تَزْکِیو می شود: تَزکِیَه 4
در مصدر باب مفاعله حرف عله به الف تبدیل می شود
مانند : مُجازَیَه می شود: مُجازاه
ثلاثی مزید باب اِفعَال از ‹‹ م ض ی ›› ماضی مضارع امر مصدر
اَمْضَی یُمضِی اَمْضِ اِمضاء
ثلاثی مزید باب اِسْتِفعَال از ‹‹ ع ف و ›› ماضی مضارع امر مصدر
اِسْتَعفَی یَسْتَعفِی اِستَعفِ اِسْتِعفاء
نمونه ای از صرف فعل ناقص واوی وزن فَعَلَ – یَفْعُلُ دَعَا – یَدعُو
ماضی مضارع امر
———— ————– ————–
دَعَا دَعَتْ یَدْعُو تَدعُو
دَعَوا دَعَتا یَدعُوانِ تَدعُوانِ
دَعَوا دَعَونَ یَدعُونَ یَدعُونَ
———— ————– ————–
دَعَوتَ دَعَوت ِ تَدعُو تَدعِینَ اُدْعُ اُدعِی
دَعَوتُما دَعَوتُما تَدعُوانِ تَدعُوانِ اُدْعُوا اُدعُوا
دَعَوتُم دَعَوتُنَّ تَدعُونَ تَدعُونَ اُدعُوا اُدعُونَ
———– ————– ————–
دَعَوتُ دَعَونا اَدعُو نَدعُو
نمونه ای از صرف فعل ناقص یائی وزن فَعَلَ – یَفْعِلُ هَدَی – یَهْدِی
ماضی مضارع امر
———— ————– ————–
هَدَی هَدَتْ یَهدِی تَهدِی
هَدَیا هَدَتا یَهدِیانِ تَهدِیانِ
هَدَوا هَدَینَ یَهدُونَ یَهدِینَ
———— ————– ————–
هَدَیتَ هَدَیتِ تَهدِی تَهدِینَ اِهدِ اِهدِی
هَدَیتُما هَدَیتُما تَهدِیانِ تَهدِیانِ اِهدِیا اِهدِیا
هَدَیتُم هَدَیتُنَّ تَهدُونَ تَهدِینَ اِهدُوا اِهدِینَ
———– ————– ————–
هَدَیتُ هَدَیْنا اَهدِی نَهدِی