گوشه‌ای از سرگذشتِ زبان عربی در فرانسه و تاریخچۀ آموزش آن به فرانسویان
در سال ۱۵۳۰ میلادی به فرمان فرانسوای اول، پادشاه فرانسه، کُلِژ یا مدرسه‌ای عالی درپاریس برای آموزش زبان‌های یونانی و عبری ایجاد شد. تدریس زبان عربی را در آن کُلِژ در سال ۱۵۸۶ آغاز کردند. آن کُلِژ که به کُلِژ سلطنتی معروف شد، هستۀ اولیۀ «کُلِژ دُ فرانس» کنونی، یکی از معتبرترین و نامدارترین نهاد‌های آموزشی و پژوهشی فرانسه، بود. از پایان قرن گذشته تاکنون بر شمار دانشجویانی که در فرانسه زبان عربی می‌آموزند روز به روز افزوده شده است. هرسال بیش از دو هزار کودک و نوجوان فرانسوی فقط در «انستیتوی جهان عرب» در پاریس برای آموختن این زبان اسم‌نویسی می‌کنند و چنان نیست که همۀ آنان پیوندی خانوادگی با جهان عرب داشته باشند.
هفتۀ گذشته یکی از موضوع‌هایِ پُر تب و تابِ جامعۀ سیاسی و رسانه‌هایِ فرانسه موضوعِ تدریس زبان عربی در مدارس آن کشور بود. این موضوع از سال‌ها پیش به سبب حضورِ میلیون‌ها مهاجرِ عرب‌زبان در فرانسه به ویژه در واکنش به گسترش اسلام‌گرایی در آن کشور به صورت مشکلی اجتماعی، آموزشی و حتی سیاسی مطرح شد، اما وزارت آموزشِ ملی فرانسه نتوانست راه حلی سنجیده، اثرگذار و عملی برای آن بیابد. به نظر می‌رسد این بار وزیر آموزشِ ملی می‌خواهد گام‌هایی جدی در جهت حل این مشکل بردارد. توسعۀ آموزش زبان عربی در مدارسِ ملی فرانسه بخشی از سیاست کلی دولتِ کنونی آن کشور برای جلوگیری از رشد اسلام‌گرایی وسلفی‌گری در فرانسه است. این تصمیم را دولتِ فرانسه برپایۀ نتایج پژوهش‌هایِ اسلام‌شناسانِ برجستۀ فرانسوی به ویژه پژوهش دامنه‌دارِ حکیم القَرْوی گرفته است.
این پژوهشگر که زادۀ مادری فرانسوی و پدری تونسی است و در دامان دو فرهنگ اسلامی و مسیحی و با دو زبان عربی و فرانسوی پرورش یافته، به درخواست و با سرمایۀ «انستیتو موُنتِنْیْ»، یکی از معتبرترین نهاد‌هایِ پژوهشی و رایزنی در فرانسه، کار تحقیقیِ دامنه داری را زیر عنوان «در بطن ساخت و سازِ اسلام‌گرایی» به انجام رسانده و حاصل آن را انستیتو موُنتِنْیْ به صورت گزارشی در بیش از ۶۰۰ صفحه در اختیار دولتِ کنونی فرانسه قرار داده است. برای جلوگیری از رشد اسلام‌گرایی و سلفی‌گری در فرانسه یکی از پیشنهادهای گزارشگر به وزارت آموزش ملی «از سر گرفتنِ تدریس زبان عربی در مدارس» است. بر پایۀ تحقیقاتِ او، در ۲۰ سال گذشته تعداد دانش‌آموزانی که عربی را در مدرسه می‌آموزند نصف شده، در حالی که در همین مدت شمار کودکان و جوانانی که عربی را در عبادتگاه‌ها می‌آموزند ۱۰ برابر شده است. زبان عربی هم که در این عبادتگاه‌ها آموزش می‌دهند، بیشتر جنبۀ دینی دارد نه ادبی. درنتیجه، احتمال اینکه بخشی از این جوانان و کودکان به دام جریان‌های سلفی و اسلام‌گرا بیفتند، بسیار زیاد است.
البته وزیر آموزش ملی فرانسه معتقد است که عربی یکی از زبان‌های پُرمایه و مُعتبر جهان کنونی است و باید آن را نه تنها به فرانسوی‌هایِ مغربی‌تبار بلکه به همۀ فرانسوی‌ها آموخت. این سخن او مخالفانِ آموزش زبانِ عربی را خشمگین کرده است. آموزش زبان عربی در فرانسه تاریخی دراز دارد. در سال ۱۵۳۰ میلادی به پیشنهاد «گیوم بوده»، مترجم بزرگ آثار باستانی، و به فرمان فرانسوای اول، پادشاه فرانسه، کُلِژ یا مدرسه‌ای عالی درپاریس به نام «استادان میهمان سلطنتی» برای آموزش زبان‌های یونانی و عبری بنیان گذاشته شد. سپس زبان‌های دیگری از جمله چند زبان شرقی و رشته‌های دیگری مانند ریاضیات، پزشکی، فلسفۀ یونانی و لاتینی را نیز بر آن‌ها افزودند. از سال ۱۵۸۶ تدریس زبان عربی نیز در آن کُلِژ آغاز شد. کُلِژِ «استادان میهمان سلطنتی» سپس « استادانِ سلطنتی» نام گرفت و پس از آن به «کُلِژ سلطنتی» معروف شد. نهاد آموزشی و پژوهشیِ نامدارِ «کُلِژ دُ فرانس» ادامۀ همان کُلِژ سلطنتی است.
در سال ۱۶۶۹ ژان باتیست کُلبِر، یکی از وزیرانِ کاردان و قدرتمندِ لویی چهاردهم، به منظور تربیتِ مترجم «مدرسۀ جوانان زبان‌آموز» را بنیان گذاشت. زیرا فرانسوی‌ها در روابطشان با امپراتوری عثمانی نیازمند مترجمان خودی بودند و می‌خواستند از تَرجُمان‌های محلی یا، به قول عثمانی‌ها، «تُرجُمان»ها بی‌نیاز شوند. جالب اینکه از همان زمان تُرجُمان وارد زبان فرانسه شد و به صورت «تْروشمان» به معنای «واسطه» به کار رفت. در آن مدرسه به جوانان که بیشتر فرزندان دیپلمات‌ها و بازرگانانِ فرانسوی یا از خانواده‌های مسیحیِ عثمانی بودند، زبان‌های رایج در عثمانی از جمله عربی، فارسی، ترکی و ارمنی می‌آموختند.
پس از انقلابِ کبیر فرانسه و برقراری جمهوری، مدرسۀ دیگری به نام «مدرسۀ ویژۀ زبان‌های شرقی» در سال ۱۷۹۵ آغاز به کار کرد. زیرا رهبران جمهوری می‌خواستند فرانسوی‌ها زبان‌هایِ شرقیِ زنده و سودمند در عالم سیاست و تجارت را بیاموزند. نخستین زبان‌هایی که در این مدرسه به تدریس آن‌ها پرداختند سه زبان عربی، فارسی و ترکی بود. این مدرسه هنوز پا برجاست و زیر عنوانِ «مؤسسۀ ملی زبان‌ها و تمدن‌هایِ شرقی» یا «اینالکو» یکی از معتبرترین مدرسه‌های عالی فرانسه به شمار می‌رود. از پایان قرن گذشته تاکنون بر شمار دانشجویانی که در فرانسه زبان عربی می‌آموزند روز به روز افزوده شده است. در بعضی سال‌های تحصیلی بیش از هزار دانشجو برای تحصیل در رشتۀ زبان و ادبیات عربی فقط در اینالکو اسم‌نویسی می‌کنند.
با این حال، وزارت آموزش ملی فرانسه تاکنون در ارزیابیِ پیامدهای اجتماعی، فرهنگی و سیاسیِ آموزش این زبان به کودکان و جوانان فرانسوی کوتاهی کرده است. امروز از هزار دانش‌آموز دبستانی تنها یک دانش‌آموز در دبستان عربی می‌آموزد. در دبیرستان‌های فرانسه نیز از هزار دانش‌آموز تنها دو دانش‌آموز در کلاس‌های درس عربی شرکت می‌کنند. یکی از علت‌های این وضع بی‌بهره بودن بسیاری از مدارس فرانسه از کلاس‌های درس عربی است. در حالی که برپایۀ پژوهش‌های میدانی نیاز و علاقه به آموزش این زبان در میان فرانسوی‌ها روز به روز افزایش می‌یابد. هرسال بیش از دو هزار کودک و نوجوان فقط در «انستیتوی جهان عرب» در پاریس برای آموختن این زبان اسم‌نویسی می‌کنند و چنان نیست که همۀ آنان پیوندی خانوادگی با جهان عرب داشته باشند. این انستیتو با توجه به پیوند دیرینۀ فرانسه با جهان عرب در نوامبر سال ۱۹۸۷ نزدیک به ۳۱ سال پیش در محلۀ پنجم پاریس بنیان گذاشته شد. وزارت آموزش ملی فرانسه پس از مطالعۀ گزارشِ انستیتو موُنتِنْیْ متوجه شده است که تا چه اندازه برنامه‌ریزی برای تدریس این زبان در مدارس فرانسه اهمیت دارد.