فن استخدام در شعر / گمارش
یکی از آر ایه های ادبی است که از ایهام گرفته شده و آن است که واژه ای دو معنا داشته باشد و شاعر یا نویسنده تنها یک معنا را از آن خواسته باشد اما این واژه در جایگاهی واقع شود که خودبخود به معنای دیگر واژه بازگردد.
به انگلیسی : syllepsis
نمونه
همچو چنگ ار به کناری ندهی کام دلم از لب خویش چو نی یک نفسی بنوازم
نواختن با چنگ در معنای نوا زدن به کار رفته است ولی در ارتباط با گوینده به معنای نوازش کردن و تیمار داشتن است. برای استخدام دو قسم بر شمرده اند: استخدام مضمر استخدام مظهر
در لغت به معنی «به خدمت گماردن» و در اصطلاح علم بدیع آن است که از یک لفظ دو معنی مختلفِ آن را در سخن به کار گیرند، به گونه‌ای که اگر هر یک از آن دو معنی را در سخن اعتبار نکنند، در معنی آن خللی پدید آید.
انواع استخدام:
۱-استخدام مضمر:
از لفظی که دارای دو معنی است، یکی از دو معنی را اراده کنند، و از کلمه یا عبارتی دیگر (که ممکن است ضمیر باشد)معنی دیگرِ آن را. مانند:
امــید هســـــت کـــــه روی مــــــلال در نکــشد
از این سخن که گلستان نه جای دل‌تنگی است
عــلی‌الخــــصوص کــــه دیــــباچــۀ هــمــایونش
به نامِ ســــعدِ ابوبکــــــرِ ســــعد بِنْ زنگی است
(سعدی)
شاعر در این قطعه، از خودِ کلمۀ «گلستان» معنی «گلزار» و از ضمیر «ش» (در کلمۀ «همایونش») که به کلمۀ «گلستان» راجع است، کتابِ گلستان را اراده کرده است.
۲-استخدام مظهر:
لفظی را که دارای دو معنی است بیاورند، و هر یک از آن دو معنی را از دو کلمه (که ممکن است دو ضمیر باشد) یا از دو عبارتِ جداگانه اراده کنند. مانند:
بــازآ کـــه در فراقِ تو چشم امیدوار
چون گوشِ روزه‌دار بر الله اکبر است
(سعدی)
در این بیت، منظور از «الله اکبر»در نسبت با «چشم»، تنگه‌ای است در شمال شیراز که دروازۀ اصلی ورود به شهر است، و منظور از «الله اکبر» در نسبت با «گوش»، آغازِ اذانِ مغرب در ماه رمضان است ، که در حکمِ اجازۀ گشودن روزه است.
۳- لفظی بیاورند که دارای دو معنی باشد، آن‌گاه دو لفظ دیگر بیاورند که هر یک از آن دو به یکی از معانی لفظ نخستین بازگردد.
استخدام ممکن است با صنعت «ایهام» (توریه) اشتباه شود، زیرا در هر دو صنعت به لفظی نیاز است که دارای دو معنی باشد. تفاوت استخدام با ایهام آن است که در ایهام فقط یکی از دو معنی لفظ اعتبار می‌شود، و به معنای دیگر فقط اشاره‌ای می‌شود، امّا در استخدام حفظ هر دو معنی در سخن ضروری، و حذف هر یک موجب اختلال معنی است.
برخی از این صنعت با عنوان «اِستحدام» «اِستخدام» و «اِستحذام» نیز یاد کرده‌اند.
فن استخدام در شعر
گمارش چیست ؟
منبع:
دانشنامه زبان و ادب فارسی، زیر نظر: اسماعیل سعادت؛ تهران، سازمان انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۴، ج۱، ص۳۶۲٫