نگاهی تازه به «تضمین» و تطوّر تاریخی آن در آثار بلاغی عربی و فارسی
برای دانلود فایل کامل مقاله اینجا کلیک کنید
نویسندگان
هما رحمانی ۱ ؛ سید حسین سیدی۲
۱دانشجوی دکتری زبان و ادبیّات عربی، دانشگاه فردوسی مشهد
۲استاد بخش زبان و ادبیّات عربی، دانشگاه فردوسی مشهد
چکیده
تضمین، یکی از شگردهای زبانی است که همانند بسیاری از فنون ادبی، در ادوار تاریخ بلاغت مورد بی توجهی محققان و ناقدان قرارگرفته است، به گونه های که در شناسایی این آرایه بدیعی تنها به یک جنبه از آن، یعنی آوردن مصراع، بیت یا ابیاتی از دیگری در شعر خویش اکتفا شده است. از این رو، این پژوهش برآن است با نگاهی به سیر تاریخی صنعت تضمین و جایگاه آن در مباحث بلاغی عربی و فارسی، ضمن شرح و تفسیر دیدگاه های بلاغیون، به اقسام و نامهای آن نیز اشاره نماید و در نهایت، با توسل به اصل توسعه معنایی، تعریف و عنوانی نو برای تضمین ارائه دهد تا آن را از تنگنا و محدودیت معنایی بلاغت سنتی تاحدودی خارج سازد. حاصل تحقیق، نشان از آن دارد که تعریف تضمین در تمامی کتب بلاغی، بیانگر بخشی از اقسام و انواع آن است که با عناوینی چون استقبال، تتبع، تملیط، استعانت، ایداع، تفصیل و… در حوزههای گستردهای چون علم بدیع علم بیان، عروض و قافیه و سرقات شعری کاربرد دارد؛ بنابراین، با درنظرداشتن این آمیختگی و عدم تناسب میان مفهوم تضمین و انواع آن، میتوان تضمین را هرگونه مشارکت و تبادل عناصر لفظی و معنایی، اعم از بیت، مصراع، آیه، حدیث، مثل و مضمون میان سخنوران و گویندگان به شمارآورد که متناسب با مقتضای حال و مقام و به قصد زینت و تأکید معنا صورت می گیرد و سبب برجسته سازی، مرجعیت بخشی، مفهوم زایی، ایجاد ابهام هنری و ایجاز کلام می گردد.
کلیدواژگان
بلاغت؛ بدیع لفظی و معنوی؛ تضمین؛ توسعه معنایی؛ مشارکت
مراجع
-کتابها
۱- آهنی، غلامحسین. (۱۳۶۰). معانی بیان. چ دوم. تهران: بنیاد قرآن.
۲- ابن منقذ، اسامه. (۱۴۰۷هـ). البدیع فی البدیع. به کوشش عبد. آ. علی مهنا. بیروت: دارالکتب العلمیه.
۳- ________. (بیتا). البدیع فی نقدالشعر. به کوشش احمد احمد بدوی و حامد عبدالمجید. مصر: مطبعه مصطفی البابی الحلبی و اولاده.
۴- ابن اثیر. (۱۳۵۸هـ). المثل السائر، ج۲٫ تصحیح محمّد محییالدّین عبد الحمید. مصر: مکتبه و مطبعه مصطفی.
۵- ابن معتز، عبدالله. (۱۹۵۹م). البدیع. دمشق: دارالحکمه.
۶- ابن منظور، محمّدبن مکرم. (۱۴۱۴هـ). لسان العرب. به کوشش یوسف خیاط. قم: دارالصادر.
۷- اسفندیارپور، هوشمند. (۱۳۸۸). عروسان سخن. چاپ سوم (ویرایش جدید). تهران: فردوس.
۸- انوری، محمّدبن محمّد. (۱۳۷۶). دیوان، ج۱٫ به کوشش محمّدتقی مدرس رضوی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
۹- بهار، محمّدتقی. (۱۳۵۸). دیوان اشعار، ۲ج. چاپ چهارم. تهران: امیرکبیر.
۱۰- تفتازانی، سعدالدین. (۱۴۱۱هـ). مختصرالمعانی. قم: دارالفکر.
۱۱- تقوی، نصرالله. (۱۳۶۳). هنجار گفتار. چ دوم. اصفهان: فرهنگسرا.
۱۲- الثعالبی، ابی منصور. (۱۳۱۸هـ). فقه اللغه و اسرارالعربیه. بیروت: دارالمکتبه الحیاه.
۱۳- جاحظ، عروبن بحر. (۱۳۹۵ق). البیان و التبیین، مج۱٫ به کوشش عبدالسلام محمّد هارون. مصر: مکتبه الخانجی.
۱۴- حلی، صفی الدین. (بیتا). شرح الکافیه البدیعیه. تحقیق نسیب نشاوی.
۱۵- خواجه نصیرالدین طوسی. (۱۳۶۹). معیارالاشعار. به تصحیح جلیل تجلیل. تهران: جامی.
۱۶- خیّام، عمربن ابراهیم. (۱۳۸۲). رباعیات خیام نیشابوری. به کوشش حسین الهی قمشهای. تهران: محمّد.
۱۷- دایی جواد، محمّدرضا. (بیتا). علم بدیع در زبان فارسی. اصفهان: تأیید.
۱۸- _________. (۱۳۳۵). زیبایی های سخن. اصفهان: تأیید.
۱۹- رادویانی، محمّدبن عمر. (۱۳۶۲).ترجمان البلاغه. تصحیح احمد آتش. چاپ دوم. تهران: اساطیر.
۲۰- راستگو، محمّد. (۱۳۸۲). هنر سخن آرایی. تهران: سمت.
۲۱- رامی تبریزی، شرف الدین محمّد. (۱۳۴۱). حقایق الحدائق. تصحیح محمّدکاظم امام. تهران: دانشگاه تهران.
۲۲- رشیدالدین وطواط. (۱۳۶۲). حدائق السحر. به تصحیح عباس اقبال. تهران: کتابخانه سنایی و طهوری.
۲۳- الرمانی، علیبن عیسی. (۱۹۶۸م). النکت فی اعجاز القرآن. تحقیق محمّد خلف الله و محمّد زغلول سلام. چاپ دوم. مصر: دارالمعارف.
۲۴- زاهدی، زین الدّین جعفر. (۱۳۴۶). روش گفتار (علمالبلاغه). مشهد: دانشگاه فردوسی.
۲۵- زرکشی، بدرالدّین. (۱۹۵۸م). البرهان فی علومالقرآن. تحقیق محمّد ابئ الفضل ابراهیم. قاهره: مکتبه دارالتراث.
۲۶- زمخشری، محمودبن عمر. (۱۹۸۲م). الکشاف. بیروت: دارالمعرفه.
۲۷- سعدی، مصلح الدین. (۱۳۱۶). کلیات سعدی. به کوشش محمّدعلی فروغی. تهران: بروخیم.
۲۸- سکاکی، یوسف بن ابی بکر. (۱۳۷۳هـ). مفتاح العلوم. بیروت: مکتبه الاسلامیه.
۲۹- سیوطی، جلال الدین. (۱۳۶۳). الاتقان فی علومالقرآن. ترجمه سیّد مهدی حائری قزوینی. تهران: امیرکبیر.
۳۰- شمس قیس رازی. (۱۳۳۸). المعجم فی معاییر اشعارالعجم. تصحیح مدرس رضوی. تهران: دانشگاه.
۳۱- صادقیان، محمّدعلی. (بیتا). زیور سخن در بدیع فارسی. چاپ دوم. یزد: دانشگاه یزد.
۳۲- صائب تبریزی. (۱۳۶۶). کلیات صائب. به کوشش محمّد عباسی. چاپ چهارم. تهران: نشر طلوع.
۳۳- طبیبیان، حمید. (۱۳۸۸). برابرهای علوم بلاغت در فارسی و عربی. تهران: امیرکبیر.
۳۴- الطیبی، شرف الدّین حسین. (۱۴۰۷هـ). التبیان. به کوشش هادی عطیه مطر الهلالی. بغداد: مکتبه النهضه الغربیه.
۳۵- عطار نیشابوری، فریدالدّین. (۱۳۸۴). منطقالطیر. تصحیح محمّدرضا شفیعی کدکنی. ویرایش دوم. تهران: سخن.
۳۶- العلوی، مظفربن فضل. (۱۹۷۶م). نضرهالاغریض فی نضره القریض. به کوشش نهی عارف الحسن. دمشق: مطبعه الطربین.
۳۷- العلوی، یحییبن حمزه. (۱۴۱۵هـ). الطراز. به کوشش محمّدبن عبدالسلام شاهین. بیروت: دارالکتب العلمیه.
۳۸- فخرالدّین رازی. (۱۹۸۵م). نهایه الایجاز فی درایه الاعجاز. تحقیق د. بکری شیخ امین. بیروت: دارالعلم للملایین.
۳۹- القزوینی، محمدبن عبدالرحمن. (۲۰۰۰م). الایضاح فی علوم البلاغه. بیروت: دارالمکتبه الهلال.
۴۰- قیروانی، ابن رشیق. (۱۹۸۱م). العمده، ج۲٫ تحقیق محمّد محی الدّین عبدالحمید. بیروت: دارالجلیل.
۴۱- کزازی، میرجلال الدّین. (۱۳۷۳). زیباشناسی سخن پارسی (بدیع). چاپ هفتم. تهران: ماد.
۴۲- گرگانی، محمدحسین شمس العلما. (۱۳۷۷). ابدع البدایع. به کوشش حسین جعفری. تبریز: احرار.
۴۳- اللادقی، محمّد طاهر. (۱۹۶۳م). المبسّط فی علوم البلاغه. چاپ دوم. بیروت: المکتب التجاری.
۴۴- محبتی، مهدی. (۱۳۸۰). بدیع نو. تهران: سخن.
۴۵- المدنی، علی صدرالدّین بن معصوم. (۱۳۸۹هـ). انوارالربیع فی انواع البدیع، ج۶٫ به کوشش شاکر هادی شکر. نجف: مطبعه النعمان.
۴۶- المرزبانی، محمّدبن عمران. (۱۹۶۵م). الموشّح. تحقیق علی محمّد البجاوی. قاهره: دارالنهضه مصر.
۴۷- مصری، ابن ابی اصبع. (۱۳۶۸). بدیع القرآن. ترجمه سیّدعلی میرلوحی. مشهد: آستان قدس رضوی.
۴۸- ________ . (۱۹۶۳م). تحریرالتحبیر. قاهره: حنفی محمّد شرف.
۴۹- مطلوب، احمد. (۱۹۸۳م). معجم المصطلحات البلاغیه و تطورها، ج۲٫ مطبعه المجمع العلمی العراقی.
۵۰- مفتون امینی، یدالله. (۱۳۴۴). کولاک. تبریز: کتابفروشی شمس.
۵۱- منوچهری دامغانی، احمدبن قوص. (۱۳۴۷). دیوان. تصحیح محمّد دبیرسیاقی. چاپ سوم. تهران: زوار.
۵۲- مولوی، جلال الدین. (۱۳۷۶). مثنوی معنوی. به تصحیح رینولد نیکلسون. چاپ نهم. تهران: بهزاد.
۵۳- میرصادقی، میمنت. (۱۳۸۵). واژه نامه هنر شاعری. چاپ سوم. تهران: مهناز.
۵۴- ناشر، عبدالحسین. (۱۳۳۶). دررالادب. چاپ دوم. شیراز: معرفت.
۵۵- نجفقلی میرزا.(۱۳۶۲). درّه نجفی. تصحیح حسین آهی. تهران: فروغی.
۵۶- نشاط، محمود. (۱۳۴۶). زیب سخن،۲ج. تهران: شرکت سهامی چاپ و انتشارات کتب ایران.
۵۷- نصیریان، یدالله. (۱۳۷۸). علوم بلاغت و اعجاز قرآن. تهران: سمت.
۵۸- نوروزی، جهانبخش. (۱۳۷۲). زیورهای سخن و گونه های شعر پارسی. تهران: راهگشا.
۵۹- واعظ کاشفی سبزواری، حسین. (۱۳۶۹). بدایع الافکار فی صنایع الاشعار. تصحیح میرجلال الدین کزازی. تهران: مرکز.
۶۰- هاسپرس، جان. (۱۳۷۹). درآمدی بر تحلیل فلسفی. ترجمه موسی اکرمی. تهران: طرح نو.
۶۱- هدایت، رضاقلی خان.(۱۳۳۵). مدارج البلاغه. چاپ دوم. شیراز: معرفت.
۶۲- همایی، جلال الدین. (۱۳۳۹). صناعات ادبی. تهران: علمی.
۶۳- ________ . (۱۳۶۱). فنون بلاغت و صناعات ادبی، ج۲٫ چاپ دوم. تهران: توس.