فرق اسم فاعل و صفت مشبهه

فرق اسم فاعل و صفت مشبهه
تعریف: اسم فاعل به اسمی می گویند که دلالت بر ثبوت حدث برای فاعلش به صورت غیر مستمر می کند.
صفت مشبه اسم فاعل به اسمی می گویند که دلالت بر استقرار حدث برای فاعلش به صورت دائمی می کند.
تفاوت ها
1- اسم فاعل از فعل متعدی و لازم ساخته می شود اما صفت مشبه فقط از فعل لازم ساخته می شود .
2- اسم فاعل بر هرسه زمان دلالت می کند بر خلاف صفت مشبه که فقط بر سه زمان حال و حاضر دلالت می کند.
3- اسم فاعل در اصل حرکات و سکنات مطابق فعل مضارع خود است بر خلاف صفت مشبه
4- معمول مصوب اسم فاعل بر خودش مقدم می شود بر خلاف صفت مشبهه
5- معمول اسم فاعل می تواند سببی واجنبی باشد اما صفت مشبهه حتما سببی است .
6- اسم فاعل در عمل مخالف عمل فعلش نیست بر خلاف صفت مشبهه .
7- حذف اسم فاعل جایز است بر خلاف صفت مشبهه .

مقدمه
برخی از اصطلاحات در علم نحو شباهت های زیادی بهم دارند که سبب درست شناخته نشدن و عدم تمییز اصطلاحات نحوی می شود
صفه مشبه و اسم فاعل از جمله مواردی است که شباهت های زیادی به یکدیگر دارند و در مواردی بخاطر عدم شناخت تفاوت ها ، آن دو مثل هم تلقی می شود.
این پژوهش کتابخانه ای انجام شده و در صدد بیان تعاریف و تفاوت این دو اصطلاح است تا بدرستی از هم تشخیص داده شوند.

فصل اول: کلیات
تعاریف صفه مشبهه و اسم فاعل

تعاریف لغوی: صفت مشبهه
شبه:
1- فرهنگ ابجدی عربی به فارسی:
تشبّه – تشبّها (شبه)به:همانند و همسان او در کارها شد.
2- مصباح المنیر:
شیئی را به شی دیگر تشبیه کردن
3- التحقیق فی کلمات القرآن الکریم :
شیئی را به شئ دیگر تشبیه کردن ، گذاشتن شیئی در جای شی دیگر همراه با تمامی صفات که در آن شئ هست.

صفت:

1- مفردات الفاظ قرآن:
حالتی که وصف با تمام ویژگی هایش برآن حالت است

2- فرهنگ ابجدی عربی فارسی:
نشانه ای که موصوف را با آن می شناسند.

تعاریف لغوی : اسم فاعل
اسم
قاموس قرآن :
علامت گذاشتن
فرهنگ ابجدی عربی فارسی:
وَسَمَ- وسماً : آن را داغ و نشان کرد ، برای آن علامت و نشانه ای گذاشت تا شناخته شود.
فاعل:
ترجمه مفردات راغب:
و به چيزى كه از سوى‏ فَاعِل‏ انجام ميشود مى‏گويند: مَفْعُول‏ و مُنْفَعِل‏ كه بعضى از علماء ميان مَفْعُول و مُنْفَعِل فرق نهاده و گفته‏اند مَفْعُول‏ به اعتبار فعل فاعل گفته ميشود.
لسان العرب:
النَّجَّار يقال له‏ فاعل‏

تعاریف اصطلاحی
صفه مشبهه:
موسوعه الصرف و النحو و الاعراب:
اسم مشتقی که به ثبوت صفت برای صاحبش دلالت می کند.
نحو الوافی:
اسم مشتقی که به ثبوت صفتش در سه زمان دلالت می کندو
التصریح علی التوضیح :
نسبت حدث به موضوعش به نحو ثبوتی را گویند.
مثال: جاء زید حسن الوجه

اسم فاعل:
موصوعه الصرف و النحو و اعراب:
اسم مشتقی که دلالت می کند بر معنای مجرد و فاعلش بصورت حدوثی (دائمی نبودن).
شرح التصریح علی التوضیح:
انچه که بر حدث و حدوث و فاعلش دلالت کند.
نحو وافی:
اسم مشتقی که دلالت می کند بر معنای مجرد و فاعلش که حدوثی باشد.
مثال: ضارب

فصل دوم: تفاوت های صفت مشبه و اسم فاعل

تفاوت اول:
اسم فاعل هم از فعل متعدی ساخته می شود و هم از فعل لازم مانند ضارب که از فعل متعدی یضرب و قائم که از فعل لازم یقوم ساخته شده است ، اما صفت مشبهه فقط از فعل لازم ساخته می شود،
مانند حسنٌ که از فعل حسن و جمیلٌ از جمل ساخته شده است.

تفاوت دوم:
فرق دیگر صفت مشبه با اسم فاعل این است که اسم فاعل می تواند در زمان های سه گانه بکار رود ولی صفت مشبهه فقط برای زمان حال بکار می رود، به عنوان مثال : زید ضارب امس ، الان ، غداً درست است، ولی در صفه مشبهه زید حسنٌ الان فقط درست است.

تفاوت سوم:
اسم فاعل در حرکات و سکنات خود مانند فعل مضارعش است
مثل: ضارب که از یضرب گرفته شده.
اما صفه مشبه در حرکات و سکناتش تابع فعل خود نیست.

تفاوت چهارم:
چهارمین فرق این است که اسم فاعل معمول منصوبش می تواند بر او مقدم شود. مثل زیدٌ عمراً ضارب
اما در صفه مشبه معمول منصوبش به خاطر ضعف عمل نمی تواند مقدم شود، پس زید وجهَه الحسن اشتباه است.

تفاوت پنجم:
معمول اسم فاعل می تواند سببی و اجنبی باشد ولی معمول صفه مشبهه
فقط باید سببی باشد، منظور از معمول سببی این است که معمول ارتباطی با اسم قبل از صفه مشبهه یا اسم فاعل داشته باشد، که در این موارد معمول ضمیری دارد که به اسم ماقبل برمی گردد.
مثل: زید ضارب غلامَه زید حسن الوجهه
و مراد از معمول اجنبی این است که معمول هیچ ارتباطی با اسم ماقبل عامل خود نداشته باشد. مثل: زید ضارب عمرا

تفاوت ششم:
اسم فاعل با فعلی که از ان اشتقاق یافته مخالفت در عمل نمی کند
مثلا اگر از فعل متعدی مشتق شده همان عملی را دارد که فعلش دارد
و همین طور اگر از لازم مشتق شده باشد.
ولی صفه مشبهه با این که از فعل لازم گرفته شده گاهی عمل نصب انجام می دهد.
مثل : زید حسنٌ وجهَه ، در صورتیکه فعل حسن عمل نصبی ندارد.

تفاوت هفتم:
حذف اسم فاعل و بقاء معمولش جایز است اما حذف صفه مشبهه و بقاء معمولش بخاطر ضعف عمل صفه مشبهه جایز نیست.
مانند : هذا ضارب زیدٍ و عمراً ، که در اصل هذا ضارب زیدٍ وضارب عمراً، بوده.
اما مثال هذا حسن الوجهه و الفعل اشتباه است و باید عامل الفعل تکرار شود.

منابع
1- اصفهانی حسین بن محمد راغب – مفردات الفاظ قران – دارالعلم
2- باسل عین السود محمود، شرح التصریح علی التوضیح
3- جمعی از اساتید حوزه علمیه ، مغنی الادیب قدس رضوی 4 پاییز 84
4- حسن عباس ، نحوالوافی
5- صفایی بوشهری غلام علی شرح مغنی الادیب
6- فرهنگ ابجدی عربی فارسی
7- فیومی ،مصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی
8- قرشی سید علی اکبر، قاموس قرآن
9- مصطفوی حسن ، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم
مفردات الفاظ قرآن
11 – یعقوب امیل ، موسوعه الصرف و النحو والاعراب

منبع: مدرسه حقانی