ارزیابی ترجمه عربی بر اساس مدل گارسس

ارزیابی ترجمه عربی بر اساس مدل گارسس

بررسی تعریب‌ کتاب «خدمات متقابل اسلام و ایران» اثر استاد مطهری براساس مدل گارسس

برای دانلود فایل کامل مقاله اینجا کلیک کنید

چکیده
نقد و ارزیابی ترجمه، بخش مهمی از کار ترجمه است که به رشد و تکمیل آن منجر می­شود. نظریۀ ارزیابی کیفیت ترجمۀ گارسس (۱۹۹۴) به دلیل دارا بودن معیارهای میزان قابلیت و کیفیت متون ترجمه در تشخیص سطح کیفی ترجمه­ها بسیار کارآمد است. کتاب «خدمات متقابل اسلام و ایران» استاد مطهری از جمله کتاب­های برجسته در زمینۀ تاریخ، فرهنگ و سیاست است که با عنوان «الإسلام و إیران»، به زبان عربی ترجمه شده است. در پژوهش حاضر، تعریب این کتاب با تکیه بر الگوی «کارمن والرو گارسس» و در چهار سطح واژگانی، دستوری، گفتمانی و سبکی و به روش توصیفی- تحلیلی، مورد بررسی قرار گرفته ‌است. یافته‌های پژوهش، بیانگر آن است که این تعریب -با توجه به تکنیک­های منفی بیشتر- تنها از کفایت برخوردار است نه مقبولیت. مترجم در دو سطح «معنایی- لغوی» و «نحوی- صرفی» نسبت به سطوح دیگر مدل گارسس موفق­تر عمل کرده و در سطح «گفتمانی- کارکردی» و «سبکی- عملی» نیازمند بازنگری است. از عیوب اساسی ترجمه، حذف­های مخل و نابجا است که شامل حذف واژه، جمله، پاراگراف و صفحات متعدد است. در کنار حذف، شاهد پدیدۀ بسط یا پرگویی بیش از اندازه هستیم که گاه منجر به تحریف متن می­شود.
نویسندگان

مریم بخشی ۱ کبری ظفری ۲ سپیده باقری ۳

۱ استادیار، گروه زبان و ادبیات عربی، دانشگاه شهید مدنی آذربایجان، تبریز، ایران

۲ کارشناسی ارشد مترجمی زبان عربی، دانشگاه شهید مدنی آذربایجان، تبریز، ایران

۳ دانشجوی دکتری زبان وادبیات عربی، دانشگاه شهید مدنی آذربایجان، تبریز، ایران
ترجمه به معنای برگردان متن مبدأ به متن مقصد، همواره به دنبال معنا بوده و «انتظاری که از مترجم می‌رود، این است که با کمترین آسیب، معادل مناسب را انتخاب کند» (طهماسبی، ۱۳۹۳). هر مترجمی بنا بر شمی که دارد به طور ناخودآگاه و تجربی دست به اقداماتی در جهت رفع این نقص‌ها وآسیب­ها می‌زند، اما امروزه با توجه به جهت‌گیری جهان به سوی علمی کردن تمام حرفه‌ها و عرضۀ ابزارهایی برای رویارویی با مشکلات آن، ترجمه نیز از این امر مستثنا نبوده و نیاز به ابزارهایی دارد. این ابزارها و یا بهتر بگوییم نظریه‌ها، راهی است برای آشنایی بیشتر با مشکلات ترجمه، طبقه‌بندی آن‌ها و نیز عرضۀ راه‌حل‌هایی برای تصمیم‌گیری در جهت حل مشکلات پیش‌رو (مهدی‌پور، ۱۳۸۹).

تاکنون نظریات مختلفی از سوی صاحب‌نظران ترجمه در زمینۀ کیفیت‌سنجی و ارزیابی ترجمه‌ها ارائه شده است. «یکی از مهم‌ترین مسائل مرتبط با نظریه و عمل ترجمه، تعریف نظریۀ ترجمه و تبیین نسبت آن با عمل ترجمه است. برخی از نظریات ترجمه، متن مبدأ را در اولویت قرار داده و به اصطلاح نویسنده محورند و برخی دیگر به متن مقصد توجه داشته و مخاطب‌محور محسوب می‌شوند، اما در هر صورت می‌توان آن‌ها را معیاری برای نقد و ارزیابی ترجمه‌های انجام شده، درنظر گرفت» (افضلی و اسد‌اللهی، ۱۳۹۸).

نظریۀ گارسس، یکی از مهم‌ترین نظریات مقصدگرا است که در چهار سطح ارائه شده و به دلیل جامع بودن آن، می‌تواند الگویی کارآمد جهت ارزیابی سطح کیفی ترجمه‌ها و میزان مقبولیت و کفایت آن‌ها باشد.

از جمله کتاب­های ارزشمندی که ارزیابی آن مغفول مانده، ترجمۀ کتاب «خدمات متقابل اسلام و ایران»، اثر استاد شهید مرتضی مطهری است. این کتاب توسط استاد محمد یوسف هادی غروی با عنوان «الإسلام و إیران» به زبان عربی ترجمه شده است. ارزش جهانی کتاب، ضرورت ارزیابی ترجمه آن را توجیه می­کند. در پژوهش حاضر، ترجمۀ جلد دوم کتاب موردنظر (به صورت کامل) براساس نظریۀ گارسس و با تکیه بر روش توصیفی- تحلیلی و استفاده از نرم‌افزار SPSS مورد بررسی قرار گرفته و با بیان نکات مثبت و منفی ترجمه، میزان کفایت و مقبولیت آن سنجیده شده است.

پژوهش حاضر درصدد پاسخگویی به سؤالات زیر است:

۱- ترجمۀ کتاب «الإسلام و إیران»، با کدام‌یک از سطوح چهارگانه نظریۀ گارسس، مطابقت بیشتری دارد؟

۲- ترجمۀ کتاب «خدمات متقابل اسلام و ایران»، براساس الگوی گارسس از کدام‌یک از ویژگی­های مقبولیت و کفایت برخوردار است؟

با توجه به سؤال‌های این پژوهش، دو فرضیه مطرح است:

۱- ترجمۀ کتاب «خدمات متقابل اسلام و ایران»، با سطح صرفی- نحوی از سطوح چهارگانه نظریۀ گارسس، مطابقت بیشتری دارد.

۲- ترجمۀ کتاب «خدمات متقابل اسلام و ایران»، براساس الگوی گارسس، دارای ویژگی مقبولیت بوده و کفایت لازم را ندارد.

۱٫ پیشینۀ پژوهش

پژوهش­های ارزشمندی برمبنای نظریۀ گارسس، مورد بررسی قرار گرفته است که در این بخش به برخی از آن‌ها اشاره می­شود.

محمد رحیمی خویگانی و همکاران (۱۳۹۷) در مقالۀ خود با عنوان «نقدی بر انتخاب‌های واژگانی محمد دشتی در ترجمۀ نهج‌البلاغه از منظر سطح معنایی- لغوی گارسس» انتخاب‌های واژگانی ترجمه محمد دشتی از نهج‌البلاغه امام علی(ع) را براساس سطح معنایی- لغوی الگوی ارزیابی ترجمه گارسس مورد بررسی قرار داده و به این نتیجه رسیده است که دشتی در انتخاب‌های واژگانی خود، بیش از هر چیز به بسط واژگانی در قالب‌های مختلف و از همه مهم‌تر به بسط تفسیری و ایدئولوژیک روی آورده ‌است.

محمدحسن امرایی (۱۳۹۷) در مقالۀ «نقد و ارزیابی کیفیت ترجمۀ قرآن آیت‌الله یزدی براساس نظریۀ گارسس (۱۹۹۴م)؛ مطالعۀ موردی: سورۀ بقره» در ارزیابی کیفی ترجمۀ قرآن آیت‌الله یزدی به این نتیجه رسیده که این ترجمه، هم توضیحی- تفسیری است و داده­های بسیاری برای زیرگروه تعریف و توضیح و بسط خلاقه دارد و هم، موارد بی­شماری از داده‌های قابل تطبیق با نظریۀ گارسس و زیرگروه­های متعدد آن را در خود جای داده است.

عیسی متقی‌زاده و همکاران (۱۳۹۶) در مقالۀ «ارزیابی ترجمۀ متون ادبی فارسی به عربی براساس مدل کارمن گارسس (پیام رهبرانقلاب به مناسبت موسم حج ۱۳۹۵)» ضمن بررسی ترجمۀ پیام رهبر انقلاب به زبان عربی، چالش­هایی را در این ترجمه شناسایی کرده که تفاوت‌های فرهنگی موجود بین دو زبان فارسی و عربی و معادل‌یابی در سطح واژگانی و دستوری براساس این اختلافات، یکی از چالش‌های مهم در فرآیند این ترجمه است. همچنین مواردی چون اقتباس و معادل‌یابی واژگانی بر این اساس، قبض و بسط واژگان در زبان مقصد، به‌کار بردن واژگان عام در برابر خاص و برعکس، تأثیرپذیری از زبان عامیانه و… از مهم‌ترین چالش‌های این حوزه بوده‌ است.

محمدنبی احمدی و زهرا قنبری (۱۳۹۹) در مقالۀ «نقد ترجمۀ فارسی‌ داستان «نهرالذهب» براساس نظریۀ سطح معنایی- لغوی الگوی گارسس» به این نتیجه رسیده‌اند که این ترجمه از لحاظ سطح «معنایی- لغوی» موارد محدودی از داده‌های قابل تطبیق با نظریۀ ‌گارسس و زیرگروه‌های متعدد آن را در خود جای داده است. «اقتباس» دارای بیشترین بسامد ‌و «توضیح» کمترین مورد را دارا بوده است.

زهره گرجی و رقیه رستم‌پور ملکی (۱۳۹۹) در مقالۀ «نقد ترجمۀ فارسی منتخب آثار جبران در کتاب «حمام روح» بر پایۀ مدل نظری گارسس»، ترجمه منتخب آثار «جبران خلیل جبران» در کتاب «حمّام روح» سید حسن حسینی (۱۳۷۷) را بر پایۀ نظریۀ نقد ترجمۀ گارسس در هر چهار سطح با شیوه توصیفی- تحلیلی مورد مطالعه و تحقیق قرار می‎دهد. دستاورد این جستار نمایانگر آن است که مترجم در زمینۀ معنایی- لغوی و نحوی- واژه‌ساختی، عملکرد بهتری داشته و در سطوح سبکی و گفتمانی نسبتاً ضعیف ظاهر شده است.

براساس جست‌وجویی که نگارندگان مقاله انجام داده­اند، تاکنون پژوهشی در حوزۀ بررسی ترجمۀ یوسفی‌غروی از کتاب «خدمات متقابل اسلام و ایران» به عمل نیامده است و از این منظر پژوهشی نو به‌شمار می‌رود.

۲٫ معرفی کتاب

«خدمات متقابل ایران و اسلام» از آثار مشهور استاد مطهری، روحانی شیعه و استاد فلسفه و علوم اسلامی است. استاد مطهری این کتاب را برای دفاع از اسلام در برابر ادعاهای عبدالحسین زرین‌کوب در کتاب مشهور «دو قرن سکوت» نوشته است. زرین‌کوب در کتاب مشهور «دو قرن سکوت» رفتار اعراب مسلمان در جریان فتح ایران را مورد انتقاد قرار داد و ورود اسلام به ایران را همراه با «غارت و کشتار» دانست. زرین‌کوب معتقد بود که اعراب، ایرانیان را با زور شمشیر مسلمان کردند، اما استاد مطهری اعتقاد داشت که ایرانیان به خاطر سابقۀ فرهنگی و فلسفی عالی که داشتند دین اسلام را هماهنگ با عقل و فطرت یافتند و آن را پذیرفتند.

استاد مطهری در فصل اول این کتاب مفهوم ملیت ایرانی را مورد بررسی قرار داده و به‌طور مستند به نحوۀ ارتباط ایرانیان با اسلام -چه قبل و چه بعد از برخورد نظامی بین اعراب و ایرانیان- می‌پردازد. در فصل دوم می‌نویسد که گرایش ایرانیان به اسلام از روی اجبار نبوده، بلکه با عشق به آموزه‌های اسلامی مثل عدالت و همچنین استعداد ایرانی‌ها برای پذیرش اسلام بوده ‌است. استاد مطهری در این بخش به ادعاهای بعضی نویسندگان مبنی بر تحمیلی بودن اسلام به‌طور مستند پاسخ داده ‌است. در فصل سوم کتاب با عنوان «خدمات ایرانیان به اسلام» می‌نویسد که ایرانیان بیش از هر قوم دیگری استعداد و ابتکار خود را صادقانه در اختیار اسلام قرار دادند (ر.ک؛ ویکی‌پدیا).

استاد مطهری در مقدمۀ کتاب تأکید دارد که «کتاب حاضر پاسخ به سه پرسشی است که مهم­ترین پرسش­ها دربارۀ ایران و اسلام است: اول پرسش مفهوم ایران و ملت ایرانی و نسبت آن‌ها با اسلام؛ دوم پرسش سهم ایرانیان در بسط و گسترش اسلام و ظهور دادن تمدن اسلامی و بالاخره سهم اسلام در شکوفایی ایران».

ارزیابی ترجمه عربی

۳٫ مدل ارزیابی کارمن والرو گارسس

دربارۀ کیفیت‌سنجی ترجمه، دیدگاه­های مختلفی از سوی صاحب‌نظران ترجمه ارائه شده است. در این میان مدل گارسس به دلیل جامع بودن و پرداختن به همۀ ابعاد متن از اهمیت بسزایی برخوردار است. «گارسس (۱۹۹۴) مدلی ترکیبی در ارزیابی ترجمه ارائه کرده است که مرکب از مدل پیشنهادی وینی و داربلنه[۲] (۱۹۵۸)، آرا و عقاید دیگر صاحب­نظران در امر ترجمه مانند نایدا[۳]، نیومارک[۴]، دلیسل[۵]، وازکه ایورا[۶]، مونن[۷]، نوبرت[۸] و سنتویو یاتوری[۹] است. در الگوی گارسس، ترجمه­ها بر پایۀ ویژگی­های مثبت و منفی بیانگر کیفیت (و زیرگروه­های آن) و در نهایت، دو معیار کفایت و مقبولیت، بررسی و رده‌بندی می­شوند» (رشیدی و فرزانه، ۱۳۹۲).

ارزیابی ترجمه عربی بر اساس مدل گارسس

همچنین بخوانید: مشکلات ترجمه عربی