ترجمه ادبی در ایران
دکتر علی خزاعی فر محقق، مترجم، نویسنده و استاد دانشگاه فردوسی مشهد است. وی در رشته ادبیات انگلیسی و رشته آموزش زبان دارای مدرک لیسانس و فوق‌لیسانس می‌باشد. برای ادامه تحصیل و دکترا راهی کشور انگلستان شد و از دانشگاه یومیست انگلستان مدرک دکترای زبانشناسی خود را اخذ نمود. پایان‌نامه وی با عنوان Contributions of Linguistics to the Practice of Translation پذیرفته شد. عمده فعالیت‌های دکتر خزاعی به ترجمه ادبی در ایران معطوف شده است.
همچنین بخوانید : تأثیر ایدئولوژی بر ترجمه
خزاعی فر متولد مشهد است و هم‌اکنون سردبیری نشریه ترجمه را بر عهده دارد. وی محقق درزمینهٔ مطالعات ترجمه و ترجمه ادبی است و ترجمه تخصصی ادبی را بسیار ارزشمند می‌شمارد. ایشان در محافل ادبی و سخنرانی‌ها از ترجمه و نگاهی که به این صنعت دارند به‌گونه‌ای متفاوت سخن می‌گویند. خزاعی ترجمه را فعالیتی تأثیرگذار در فرهنگ و زبان مقصد می‌داند. وی وضعیت ترجمه و ترجمه ادبی در ایران را نگاهی از سر مسئولیت می‌داند
ترجمه ادبی در ایران قدمت چندانی ندارد و برخی از مترجمان و ادبا به‌طور جسته‌گریخته دراین‌باره فعالیت‌هایی را انجام داده‌اند. خزاعی فر با نگاهی توأم با آگاهی از مباحث ترجمه و با ذکر دلیل به بحث در مورد ترجمه ادبی در ایران می‌پردازد. سال ۱۳۷۹ اولین همایش ترجمه ادبی در ایران به همت خزاعی فر در شهر مشهد برگزار شد. این همایش تلاش در شناخت ماهیت ترجمه ادبی در ایران داشت و در واقع بین ترجمه و نظریه‌های ترجمه ادبی در ایران ارتباطی را به وجود آورد.
ترجمه چیست؟
دکتر خزاعی فر معتقد است ترجمه با زبان و فرهنگ پیوند محکمی دارد. وی ترجمه را جزئی جدایی‌ناپذیر از جامعه می‌داند تا جایی که ترجمه را تمدن ساز می‌خواند. در جوامع فرهنگی و ادبی همانند ایران، توجه به ترجمه و به‌خصوص ترجمه ادبی در ایران می‌بایست موردبررسی قرار گیرد. امانت در ترجمه و تأثیر متقابل زبان و فرهنگ فارسی یکی از دغدغه‌های ایشان است که همواره در نوشته‌ها به آن اشاره‌کرده‌اند.
ترجمه ادبی در ایران از نگاه دکتر خزاعی فر
در بیان اصطلاح ترجمه ادبی، مفاهیم ترجمه و ادبیات می‌بایست جداگانه در نظر گرفته شود. در ترجمه متن از یک‌زبان با یک متن از زبان دیگر جایگزین می‌شود. این جایگزینی می‌تواند در تعامل زبانی و یا تعامل معنایی باشد. ترجمه می‌تواند تفسیر نشانه‌های کلامی یک‌زبان به زبان دیگر باشد. ترجمه انتقال یک پیام با پیام دیگر در زبان دیگر است. ترجمه موجب نوعی تعامل سبک در زبان دیگر می‌شود.
تعریف ادبیات بسیار مشکل است و در آن اتفاق‌نظر وجود ندارد. برای مثال تاریخ بیهقی کتابی ادبی نیست ولی امروزه در زمره کتاب‌های ادبی قرار می‌گیرد و تدریس می‌شود. در علوم انسانی کتب مختلفی دیده می‌شوند که از ویژگی‌های ادبی برخوردار بوده ولی کتب ادبی خاص نیستند.
بنابراین در تعریف ترجمه ادبی تعریف واحدی وجود ندارد. مجله مترجم به سردبیری دکتر خزاعی به مواردی همچون ترجمه ادبی می‌پردازد. خزاعی متن ادبی را در تقابل با متن علمی قرار نداده بلکه سعی در پیوند این دو دارد. هدف از متون علمی انتقال اطلاعات و داده‌های علمی به اهل علم می‌باشد درحالی‌که در برخی از متون هدف سرگرم کردن و ایجاد هیجان در خواننده است. بنابراین ترجمه ادبی از ترجمه غیرادبی متفاوت بوده و در نوع کار تأثیرگذار است.
در ترجمه ماشینی، مراحل تبدیل جمله از زبان مبدأ به زبان مقصد به‌صورت عینی انجام می‌شود ولی باید به خاطر داشت که ترجمه در ذهن مترجم انجام می‌شود و به‌درستی نمی‌توان به ذهن یک مترجم دست‌یافت. به‌راستی در ذهن مترجم چه می‌گذرد؟ تصمیمات مترجم تا چه حد آگاهانه و از روی تجربه است؟ استراتژی‌های یک مترجم ادبی با استراتژی‌های یک مترجم علمی متفاوت است.
اصطلاح لفظ‌گرایی از کلام دکتر خزاعی فر
دکتر خزاعی فر برای اولین بار اصطلاح لفظ‌گرایی را در همایش ترجمه ادبی به مورداستفاده قرار داد که سؤالات بسیاری را ایجاد کرد. خزاعی فر در این مورد چنین می‌گوید:
“این اصطلاح برخی از شرکت‌کنندگان در کنفرانس را گیج کرد. آن‌ها معتقد بودند من باید از اصطلاح ترجمه تحت‌اللفظی یا ترجمه لغوی استفاده می‌کردم ولی واقعیت این است که این اصطلاحات ماهیت روشی را که از آن به لفظ‌گرایی تعبیر کرده‌ام نشان نمی‌دهد. چون لفظ‌گرایی نه یک روش واحد است و نه فی‌نفسه روشی مطلوب یا نامطلوب. لفظ‌گرایی گرایشی نسبی است که آن را می‌توان روی پیوستاری تصور کرد. در یک‌سوی پیوستار صورت افراطی لفظ‌گرایی است. صورت افراطی همان است که از آن به روش تحت‌اللفظی تعبیر می‌کنیم. این روش طبعاً در ترجمه متون غیرادبی و بخصوص در ترجمه متون ادبی، مطلوب نیست.
در سوی دیگر پیوستار، صورت معتدل لفظ‌گرایی است. این صورت معتدل در نزد بسیاری از نظریه‌پردازان و مترجمان روشی مطلوب و بلکه تنها روش مجاز در ترجمه به‌حساب می‌آید و در ترجمه انواع متون، بخصوص متون ادبی، بکار می‌رود. آنچه من ادعا کرده‌ام این است که اولاً در ایران روش حاکم بر ترجمه انواع متون ازجمله متون ادبی روش لفظ‌گرایی است. ثانیاً در عموم ترجمه‌های ادبی، میل مترجم به ساخت زبان متن اصلی بر میل او به ساخت زبان فارسی به درجات کم یا بیش غلبه دارد، درنتیجه ترجمه‌های ادبی به نسبت کم یا زیاد این گرایش را نشان می‌دهند.”
در ادامه دکتر خزاعی فر مفهوم ترجمه ادبی در ایران را با دو اصل بیان کرد. اصل اول، ترجمه می‌بایست به اصل متن وفادار باشد. اصل دوم، ترجمه درنهایت می‌بایست با معیارهای زبان مقصد اثری ادبی باشد. این تعریف با تعریف متداول از ترجمه ادبی در ایران تا حدی متفاوت است. ترجمه ادبی در ایران با ملاحظات زبانی، فرهنگی، اخلاقی، زیباشناختی همراه بوده و به‌صورت متضاد درهم‌آمیخته‌اند.
آموزش مترجم
دکتر خزاعی فر برنامه تربیت مترجم را از عوامل آشفتگی در ترجمه می‌داند. در ارائه دروس ترجمه تخصصی فرض بر این است که دانشجو به زبان مادری مسلط است و این در حالی است که صرف صحبت، دلیل بر تسلط نیست. مثلاً در ترجمه انگلیسی به فارسی، بر روی مهارت‌های زبان فارسی کاری صورت نمی‌گیرد. وی می‌گوید: ما از دانشجویانی که در حد دیپلم فارسی می‌دانند چگونه می‌توانیم انتظار داشته باشیم روزی مترجم بشوند. به نظر من اصلاً برنامه تربیت مترجم نباید در دپارتمان زبان خارجی ارائه شود و اگر این دپارتمان‌ها بخواهند این برنامه را ارائه کنند، باید نخست با گرفتن امتحان خاص و مصاحبه از توان و استعداد دانشجویان در نگارش فارسی اطمینان حاصل کنند.